رفتار درمانی چیست؟
اگر با استرس و اضطراب روبه‌رو هستید و رفتارهای نامطلوبی از خود نشان می‌دهید؛ یا کودک شما واکنش‌هایی را نشان می‌دهد که نحوه برخورد صحیح با آن را نمی‌دانید، رفتار درمانی چاره کار شماست. این روش درمانی، بر پایه علم روانشناسی رفتاری، به جای کاوش در گذشته‌های دور، با ابزارهای واقعی و قابل اجرا به تغییر الگوهای رفتاری، مدیریت استرس و خشم و تمرکز و تعامل بهتر در کودکان می‌پردازد. شاید برخی در جواب این که رفتار درمانی چیست آن را چیزی شبیه به نصیحت کردن بدانند اما این روش از تکنیک‌های کاربردی مانند تقویت مثبت و منفی، مواجهه کنترل شده با ترس و تحلیل و اصلاح رفتارهای ناخودآگاه یا درمان دیالکتیکی تشکیل شده که به صورت علمی اثبات شده‌اند. تکنیک های شناختی رفتاری نه فقط برای درمان بیماری‌ها، بلکه برای ساختن زندگی متعادل‌تر، روابطی سالم‌تر و ذهنی آرام‌تر مورد استفاده قرار می‌گیرند.
تعریف رفتار درمانی
در مقدمات مقاله سایت National Library of Medicine درباره این که رفتار درمانی چیست، می‌خوانیم: “رفتاردرمانی یک رویکرد عملی برای اصلاح رفتار با استفاده از تکنیک‌هایی مانند تقویت، بهبود ارتباط، شکل‌دهی و مدل‌سازی است که همگی به طور خاص در بهبود پایبندی به برنامه‌های درمانی و رژیم‌های دارویی مؤثر هستند. علاوه بر این، اصلاح فکر و فعال‌سازی رفتاری به بیماران کمک می‌کند تا درک درد را تنظیم کنند، استرس را مدیریت کنند و کیفیت کلی زندگی را افزایش دهند.
برخلاف درمان‌های مبتنی بر بینش، رفتاردرمانی بر عمل و راه‌حل‌های عملی تأکید دارد و به متخصصان مراقبت‌های بهداشتی یک چارچوب مطمئن و نتیجه‌گرا ارائه می‌دهد. با تمرکز بر رفتار به عنوان مسئله اصلی، هدف این درمان آموزش رفتارهای جدیدی است که مشکلات را به حداقل می‌رسانند یا از بین می‌برند. رفتاردرمانی با پرداختن به نیازهای جسمی، روانی و عاطفی بیماران، در مراقبت جامع از بیمار اهمیت دارد. این رویکرد با ترویج رفتارهای سالم‌تر و تغییرات سبک زندگی، از مدیریت بیماری‌های مزمن پشتیبانی می‌کند.”
تاریخچه و نظریات مهم رفتاردرمانی
ریشه‌های درمان روانشناسی با رفتار به اوایل قرن بیستم و نظریه‌های یادگیری مانند شرطی‌سازی کلاسیک پاولوف و شرطی‌سازی عامل اسکینر بازمی‌گردد. در ادامه این دو نظریه مهم را بازگو می‌کنیم:
- شرطی‌سازی کلاسیک (Classical Conditioning): این نظریه ایوان پاولوف برای رفع اضطراب‌ها، فوبیاها و پاسخ‌های ناخواسته به کار می‌رود. در این نظریه یادگیری از طریق ارتباط بین محرک‌ها صورت گرفته و پاسخ به محرک خنثی پس از تکرارهای مکرر به وجود می‌آید و رفتارها تغییر می‌یابد.
- شرطی‌سازی عامل (Operant Conditioning): نظریه پی.اف.اسکینر، نوعی یادگیری است که در آن رفتارها بر اساس پیامدهایشان تقویت یا تضعیف می‌شوند. این نظریه برای درمان مشکلات رفتاری بر اساس تقویت‌کننده‌ها و تنبیه‌ها عمل می‌کند.
انواع رفتار درمانی
از گذشته تاکنون شاهد تکامل و ایجاد شاخه‌های مختلفی از رفتاردمانی بوده‌ایم. در ادامه هر یک از انواع رفتار درمانی را همراه با مزایا و معایب آنها بررسی می‌کنیم:
رفتار درمانی شناختی (CBT)
این روش ترکیبی از اصول شناخت‌درمانی و رفتاردرمانی به شمار می‌رود که در آن با اصلاح تفکر، رفتار را تغییر می‌دهند. درمان افسردگی، اضطراب، وسواس (OCD)، اختلالات خواب، اختلال پانیک، فوبیاها، اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) و… از کاربردهای CBT به شمار می‌روند.
اثربخشی بالا، قابل آموزش و اجرا در مدت کوتاه، امکان اجرای آنلاین و حضوری و امکان کنترل افکار و احساسات مزایای این روش هستند. اما از طرفی اجرای آن نیازمند مشارکت فعال مراجع است و برای تغییر باورهای عمیق ممکن است به روش‌های دیگر نیز نیاز باشد.
تحلیل رفتار کاربردی (ABA)
این رویکرد بیشتر در کودکان مبتلا به اوتیسم و ناتوانی‌های رشدی جهت آموزش مهارت‌ها و کاهش رفتارهای خودآزار به کار می‌رود. ABA بر تحلیل دقیق رفتار و استفاده از تقویت مثبت برای شکل‌دهی تدریجی رفتار متمرکز است.
این روش رویکردی ساختارمند، قابل ثبت و اندازه‌گیری به شمار می‌رود که در محیط‌های مختلف اجرا می‌شود. با این حال اجرای آن نیازمند برنامه‌ریزی و زمان است و ممکن است برای کودک خسته‌کننده شود. در مواردی نیز فقط به رفتار توجه شده و جنبه‌های هیجانی و شناختی نادیده گرفته می‌شود.
رفتار درمانی دیالکتیکی (DBT)
این روش توسط مارشا لینهان برای درمان اختلال شخصیت مرزی مطرح شد و ترکیبی از تکنیک‌های CBT، ذهن‌آگاهی (Mindfulness) و پذیرش به شمار می‌رود. این روش برای کنترل هیجانات شدید و نوسانات خلقی با آموزش مهارت‌های مختلف موثر است و قابلیت اجرای گروهی و انفرادی دارد. البته برای دریافت جواب مناسب به زمان و تعهد طولانی نیاز است و متخصصان آن کمتر هستند.
بازی درمانی رفتاری شناختی (CBPT)
ترکیبی از بازی درمانی و CBT برای کودکان است که احساسات، افکار و رفتارهای آنها در خلل بازی شناسایی و اصلاح می‌کند. این روش برای کودکان کم‌سن که حتی توانایی صحبت کردن ندارند هم مناسب است و به کاهش اضطراب، ترس، شب ادراری و… از طریقی ایمن کمک می‌کند. اجرای این طرح باید توسط درمانگری باتجربه، والدین فعال و حوصله زیاد انجام شود.
حساسیت‌زدایی سیستماتیک
در این روش درمانی فرد به‌صورت تدریجی با محرک اضطراب‌زا مواجه می‌شود و همزمان آموزش آرام‌سازی دریافت می‌کند. این فرایند برای درمان فوبیا و استرس مزمن کاربرد دارد و نتایج ماندگاری ایجاد خواهد کرد. برای دریافت نتیجه مناسب نیاز به زمان و تمرین منظم وجود دارد.
تکنیک‌ها و روش‌های رفتار درمانی
رفتار درمانی مجموعه‌ای از روش‌های ساختارمند و مبتنی بر اصول یادگیری است که برای تغییر رفتار ناسازگارانه، تقویت رفتار مطلوب و کاهش اضطراب و استرس روانی مورد استفاده قرار می‌گیرند. این تکنیک های درمانی رفتاری در روانشناسی فردی، گروهی، خانوادگی و آموزش کودکان و بزرگسالان کاربرد دارند و شامل موارد زیر می‌شوند.
تقویت مثبتی و منفی
در تقویت مثبت یک محرک خوشاید پس از بروز رفتار مطلوب جهت افزایش احتمال تکرار آن در نظر گرفته می‌شود. مانند جایزه دادن به کودک بعد از مطالعه یا انجام تکلیف. در تقویت منفی پس از بروز رفتار مطلوب، یک محرک ناخوشایند حذف می‌شوند. مثلا صدای هشدار خودرو بعد از بستن کمربند قطع می‌شود. این تکنیک‌ها بر اساس نظریه شرطی سازی عامل پایه‌ریزی شده و در درمان‌های فردی و آموزشی اصلاح رفتار کاربرد دارند.
مدل‌سازی
در این تکنیک درمان مبتنی بر رفتار، فرد با یادگیری از طریق مشاهده رفتار دیگران به عنوان الگو (مانند درمانگر، والد یا همسال) آموزش دیده و تقلید می‌کند. برای مثال کودک یاد می‌گیرد مانند هم‌کلاسی‌هایش در کلاس دست بلند کرده و سپس صحبت کند. این رویکرد درمانی رفتاری برای درمان فوبیا یا مهارت‌آموزی کودکان کاربرد داشته و همراه با تقویت همزمان، اثربخشی بیشتری در بهبود اختلالات رفتاری خواهد داشت.
شکل‌دهی رفتار
درمان به روش رفتاری با این تکنیک بر تقویت تدریجی رفتار دلخواه تمرکز دارد تا زمانی که رفتار مدنظر به طور کامل شکل بگیرد. آموزش استفاده از توالت به کودک به واسطه تشویق برای گفتن نیاز، نشستن روی توالت و در نهایت استفاده کامل و مستقل نمونه‌ای از این روش روانشناسی تغییر رفتار است.
پیشگیری از پاسخ و خویشتن داری
این روش معمولاً در کنار مواجهه (Exposure) برای درمان اختلالات وسواسی (OCD) به کار می‌رود. به این صورت که فرد در معرض محرک قرار گرفته اما از انجام رفتار وسواسی منع می‌شود تا به مرور اضطراب کاهش یافته و وسواس از بین برود. این تکنیک موثر درمان اضطراب با رفتار درمانی باید تحت نظر متخصص انجام شود تا درمان های رفتاری به درستی اجرا شوند.
آموزش مهارت‌های اجتماعی
این تکنیک که می‌تواند به صورت گروهی یا فردی اجرا شود، در درمان اختلالات اضطرابی، اختلال طیف اوتیسم، ADHD، اختلال شخصیت اجتنابی و نوجوانان با مشکلات رفتاری کاربرد دارد. در این روش فرد با تمرین، ایفای نقش، بازخورد درمانگر و مشاهده، مهارت‌هایی چون گفتگو، مخالفت، حل مسئله بین فردی و… را فرا می‌گیرد.
کاربرد رفتار درمانی در درمان اختلالات روانی
درمان تغییر رفتار برای بهبود بسیاری از اختلالات به کار می‌رود. تحقیق اثربخشی درمان شناختی رفتاری بر مشکلات سلامت روان کودکان و نوجوانان نمونه‌ای ثابت شده از این فرایند است. در ادامه کاربردهای مهم درمان اختلالات رفتاری را معرفی کرده‌ایم:
- اضطراب اجتماعی: کاهش افکار منفی، اجتناب اجتماعی، افزایش اعتماد به نفس
- وسواس فکری-عملی (OCD)
- افسردگی: فعال‌سازی رفتاری، اصلاح افکار منفی، جایگزین دارودرمانی
- فوبیاها: ترس‌های خاص مانند ترس از پرواز، آسانسور و..
- اختلالات خوردن: پرخوری عصبی، کم خوری، بازسازی تصویر بدن
- اختلالات اضطرابی: پانیک، اضطراب فراگیر، PTSD، اضطراب امتحان و…
- اعتیاد: اعتیاد به مواد مخدر، بازی‌های رایانه‌ای، الکل و…
- اختلال خواب، بی‌خوابی، بدخوابی
- بیش‌فعالی و نقص توجه (ADHD)
- درمان اختلال شخصیت مرزی (BPD)
رفتار درمانی برای کودکان
رفتار درمانی کودکان یا آموزش و اصلاح رفتار آنها از این طریق نیازمند تکنیک‌های خاص و ارتباطی دقیق‌تر است. طبق شرایط و نیازهای موجود می‌توان اصول زیر را مورد استفاده قرار داد:
- تشویق رفتارهای مثبت: استفاده از جایزه، خوراکی یا گذراندن وقت مانند بازی کردن برای تقویت رفتار مطلوب
- تنبیه رفتارهای منفی: بی‌توجهی، محرومیت موقت از وسیله یا فعالیت دلخواه و… در صورت بروز رفتارهای نامطلوب
- بازی درمانی رفتاری: ایجاد حس امنیت در کودک به کمک بازی و تحلیل و درمان مشکلات رفتاری و هیجانات توسط درمانگر
- درمان اختلالات خاص: بهبود اضطراب، درمان اختلالات روانی، لکنت زبان، اوتیسم و… با مشارکت والدین از طریق روانشناسی رفتار
- خانواده درمانی: ایجاد محیطی سالم در کنار خانواده برای کودک و آموزش تکنیک‌های فرزند پروری جهت بیان و اصلاح رفتارها و تشخیص عوامل محیطی موثر بر رفتار
برای مثال در مقاله‌ای با عنوان تکالیف خانگی در درمان کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلالات اضطرابی، نشان داده شده که استفاده از پاداش‌های رفتاری مانند ستاره‌های تشویقی می‌تواند انگیزه‌ی کودکان را برای انجام تکالیف درمانی افزایش دهد و در نتیجه، به بهبود علائم اضطرابی آنها کمک کند.
رفتار درمانی و درمان‌های مکمل
تکنیک های درمانی تغییر رفتار در بیماران در بسیاری از موارد به تنهایی موثر هستند. با این حال در شرایط خاص و جهت اثربخشی بیشتر و سریع‌تر، پیشنهاد می‌شود از درمان های روانشناسی مکمل نیز استفاده شود. این روش‌های مکمل که در ادامه به آنها می‌پردازیم، امکان اجرای درمان کامل و چندجنبه‌ای را امکان‌پذیر می‌کنند:
درمان شناختی
با اصلاح افکار ناکارآمد در کنار مدیریت رفتار می‌توان بهترین نتیجه‌ها را شاهد بود. این ترکیب اساس CBT با همان درمان شناختی رفتاری است. در واقع بیماران هم رفتارهای مشکل‌ساز را تغییر می‌دهند و هم تفکرات زمینه‌ساز آنها را بازسازی خواهند کرد.
درمان دارویی
در اختلالاتی چون افسردگی، اختلال وسواس فکری-عملی، اختلالات بعد از سانحه یا اضطراب، استفاده از داروهایی مانند SSRIها می‌تواند پاسخ به درمان را تسریع کند. این داروها با کاهش علائم و کنترل بیمار، خطر عود اختلالات روانی را نیز کاهش خواهند داد.
در مطالعه سال ۲۰۰۴ با عنوان درمان شناختی-رفتاری، سرترالین و ترکیب آنها برای کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال وسواس فکری-عملی؛ مشخص شد که ترکیب دارودرمانی با درمان شناختی رفتاری اثربخشی بیشتری نسبت به هر کدام از روش‌ها به تنهایی دارد.
مراقبت‌های حمایتی
اقداماتی چون گروه‌درمانی، درمان خانوادگی، شرکت در جلسات حمایتی و… می‌تواند مکمل خوبی برای درمان با رفتار باشد. این روش تکمیلی برای رفتار درمانی در بزرگسالان با اختلالات عاطفی و نوجوانان پیشنهاد می‌شود.
مدیریت استرس
در درمان مشکلات روانی، مدیریت استرس و اضطراب نقش مهمی دارد. به همین دلیل تکنیک‌هایی چون مدیتیشن، یوگا، تمرینات تنفس عمیق، ذهن آگاهی و… می‌توانند در کنار تکنیک های رفتار درمانی نتایج بهتری را ایجاد کنند.
چالش‌ها و موانع در پذیرش رفتار درمانی
با وجود اثربخشی بالای رفتاردرمانی در درمان مشکلات عاطفی و روانی، چالش‌های زیر نیز در این فرایند وجود دارد:
- استیگما (شرم اجتماعی)
- دسترس‌پذیری درمانگران و کمبود متخصصان مجرب
- هزینه‌های درمان و عدم پوشش بیمه‌ها
- عدم اعتماد به نتایج درمان و باورهای اشتباه
- مقاومت بیماران در پذیرش اشتباهات رفتاری و اصلاح آنها
- تاثیر فرهنگ‌ها، باورهای سنتی و محیط روی رفتار
- نیاز به زمان و تعهد طولانی برای اجرای درمان
راهکارهای پیشنهادی برای حل مشکلات:
- آموزش عمومی و آگاهی‌سازی در مورد درمان روانی
- استفاده از مشاوره و درمان آنلاین برای حفظ سلامت روان
- معرفی تجربه‌های موفق و تبلیغات صحیح
- انجام مصاحبه‌های انگیزشی و تعریف اهداف کوچک و قابل دسترس
- ارزیابی‌های دوره‌ای بیماران و در دسترس بودن درمانگران مختلف
- تولید محتوای فرهنگی متناسب با باورهای بومی و همکاری رهبران فکری و مذهبی جامعه
- استفاده از اپلیکیشن‌ها و پلتفرم‌های تمرینی دیجیتال
- درمان رفتار کودک از سنین پایین جهت جلوگیری از تشدید اختلالات
تجربه شخصی و داستان‌های موفقیت
در ادامه چند داستان واقعی از تجربه استفاده از روان درمانی رفتاری را آورده‌ایم:
درمان PTSD یک سرباز!
وبسایت انجمن روانشناسی آمریکا (APA) داستان جیل، یکی از سربازان ۳۲ ساله جنگ افغانستان را بیان می‌کند که ۵ سال درگیر اختلال استرس پس از سانحه بود. جیل دچار خاطرات مزاحم، کابوس‌های شبانه، اضطراب بالا، مشکلات کاری، مصرف مداوم الکل و اجتناب از موقعیت‌های مرتبط با جنگ بود. درمان او با رویکرد شناختی-رفتاری (CBT) انجام شد که در بخش رفتاری از تکنیک‌های مواجهه تدریجی و تمرینات رفتاری برای کاهش اجتناب به کار گرفته شده بود.
موفقیت ABA در رفتار درمانی کودکان
سایت Double Care در داستان‌هایش به جیکوب، کودکی نه ساله و مبتلا به اوتیسم شدید اشاره می‌کند که رفتارهای خودآزاری نشان می‌دهد. رفتارهای کودک مضر بود و تعاملات اجتماعی و فعالیت‌های خانوادگی او را محدود می‌کرد. در یک ارزیابی رفتاری عملکردی، و استفاده از تکنیک ABA با آموزش رفتارهای ایمن‌تر و تقویت آنها زندگی جیکوب متحول شد! علاوه‌بر کاهش رفتارهای خود آزارانه او یاد گرفت که نیازهای خود را چگونه بیان کند.
نتیجه‌گیری
از درمان اضطراب و افسردگی گرفته تا کمک به کودکان اوتیستیک با رفتاردرمانی امکان‌پذیر است. استفاده از این روش به کمک یک متخصص می‌تواند شروعی برای تغییر زندگی شما یا فرزندتان باشد. برای پیدا کردن بهترین درمانگر حرفه‌ای در این حوزه، همین حالا از خدمات سایت طبیبی نو استفاده کنید. جهت ارتباط با درمانگر و ثبت نوبت مشاوره به صورت حضوری، تلفنی یا آنلاین، کافیست موقعیت مکانی، تخصص مدنظر و خدمات دلخواه را تعیین کرده و با بهترین روانشناسان ایران لینک شوید و سوالات خود را مطرح نمایید.