تاثیر اختلال دو قطبی بر مغز چیست و چطور میتوان آن را درمان کرد؟
در پاسخ به سوال اختلال قطبی چیست؟ یکی از بیماری‌های مزمن روانی که با نوسانات شدید خلق و خو همراه است اختلال دو قطبی نام دارد. اینکه چرا باید مغز در اختلال دو قطبی را بشناسیم به تاثیر این بیماری روی کیفیت زندگی فرد مربوط می‌شود. آگاهی از تاثیر اختلال دوقطبی بر مغز کمک می‌کند علت‌ها و درمان‌های هدفمند را بهتر بشناسیم. فردی که به این بیماری مزمن روانی مبتلاست حالات مختلف از افسردگی شدید تا شیدایی را تجربه می‌کند. در مطالعات تصویربرداری عصبی فعالیت نواحی خاصی از مغز مانند آمیگدال و هیپوکامپ و قشر پیش‌پیشانی مشاهده شده است.
تصمیم‌گیری و تنظیم احساسات در بیماری روانی دوقطبی با اختلال همراه می‌شود. بعلاوه اغلب این بیماران با مشکل تمرکز روبه‌رو هستند و رفتارهای تکانشی شدید از خود نشان می‌دهند. استفاده از برخی داروها مانند داروهای تثبیت کننده خلق و داروهای ضد روانپریشی به بهبود علائم دوقطبی کمک می‌کند. البته درمان دوقطبی به رویکردهای چند جانبه‌ای اعم از روان درمانی، تغییر سبک زندگی و مصرف دارو نیازمند است. جزئیات بیشتری از این بیماری و تاثیر آن روی عملکرد مغز را در ادامه شرح می‌دهیم.
مغز چگونه درگیر می‌شود؟
در اختلال دو قطبی مغز دچار تغییراتی در ساختار و عملکرد خود می‌گردد. این تغییرات به ایجاد نوسانات شدید در خلق و خو و رفتارهای بیمار منجر می‌گردد. در این بین ۳ ساختار کلیدی مغز اعم از:
- لوب پیشانی (Prefrontal Cortex)
- هیپوکامپ (Hippocampus)
- آمیگدال (Amygdala)
بیشترین درگیری را در این اختلال پیدا می‌کنند. لوب پیشانی وظیفه خود کنترلی، تنظیم هیجانات و تصمیم‌گیری را بر عهده دارد. در بیمارانی که به دوقطبی مبتلا هستند کاهش حجم و فعالیت ماده خاکستری مغز توضیحی برای رفتارهای تکانشی است. هیپوکامپ نیز در این گروه از بیماران حجم کمتری دارد که مشکلات حافظه و تمرکز در آن‌ها را توضیح می‌دهد. از دیگر موارد تاثیر اختلال دوقطبی بر مغز میتوان به مشکلات مرکز پردازش هیجان (آمیگدال) اشاره کرد.
بیش فعالی این بخش دلیل اپیزودهای شیدایی در این بیماران روانی می‌باشد. در مطالعات تصویربرداری مغزی از قبیل PET- MRI و fMRI کاهش ماده خاکستری به ثبت رسیده است. در نتیجه تنظیم بین ماده سفید و خاکستری مغز به هم خورده و تنظیم هیجانی و شناختی آسیب می‌بیند. درک این الگوها به روانپزشکان و پژوهشگران برای تنظیم درمان‌های شخصی‌سازی شده و موثر کمک می‌کند.
یافته‌های علمی: چه تحقیقتی این اثر را اثبات کرده‌اند؟
در دهه‌های اخیر به صورت گسترده تحقیقاتی درباره تاثیر بیماری دوقطبی رو مغز انجام شده است. نتیجه مطالعات مغز و دوقطبی رابطه بین ساختار مغز و این اختلال روانی به وضوح نشان می‌دهد. در این تحقیقات فناوری‌های بسیار پیشرفته‌ای مانند PET SCAN و fMRI به کار رفته است. تفاوت ساختاری مغز انسان سالم و بیمار مبتلا به دوقطبی هدف این پژوهش‌ها محسوب می‌شود.
بررسی تصویربرداری مغزی
در سال ۲۰۱۶ روی بیش از ۶۰۰۰ اسکن مغزی از بیماران دوقطبی مطالعاتی صورت گرفت. در این مطالعات مشاهده شد که ماده خاکستری مغز به طرز معناداری کاهش پیدا کرده است. این ماده در بخش‌هایی مانند قشر پیش پیشانی و هیپوکامپ و آمیگدال وجود دارد. این موضوع به وضوح بیانگر تاثیر اختلال دوقطبی بر مغز به ویژه ناحیه خاکستری می‌باشد. در افراد سالم نواحی مذکور حجم بالاتری داشت که به کنترا هیجانات و عملکرد حافظه آن‌ها کمک می‌کند.
تاثیر درمان با لیتیوم
لیتیوم دارویی است که برای تثبیت خلق و خو در بیماران دوقطبی تجویز می‌شود. این دارو علاوه بر تثبیت و بهبود خلق و خوی این بیماران حجم ماده خاکستری در آن‌ها را نیز افزایش می‌دهد. لیتیوم به عنوان تنها داروی مستند و موثر روی بیماری دوقطبی در جهان شناخته می‌شود. زیرا می‌تواند فرآیند بازسازی ساختارهای مغزی را تسهیل نماید. این یافته‌های علمی کمک می‌کنند تا درک بهتر و عمیق‌تری از بیماری دوقطبی پیدا کنیم. در نتیجه مسیرهای نوینی برای درمان‌های مبتنی بر مغز برای بهبود این بیماران طراحی می‌شود.
علائم شناختی و رفتاری ناشی از تغییرات مغزی در اختلال دوقطبی
کاهش ماده خاکستری مغز که موجب تغییرات ساختاری در آن می‌شود نقش کلیدی در بروز این بیماری دارد. این تغییرات روی عملکرد حیاتی مغز از جمله تمرکز و حافظه و تنظیم خلق و خو اثرگذار هستند. به همین دلیل تاثیر اختلال دوقطبی بر مغز روی کیفیت زندگی فرد در ابعاد مختلف مشهود است. تاثیر این بیماری روی دریافت‌های شناختی و رفتاری بیماران مبتلا به طور خاص مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.
کاهش ماده خاکستری و عملکرد شناختی
بخشی‌هایی مانند لوب پیشانی روی توانایی تصمیم‌گیری منطقی در فرد تاثیر دارند. همچنین برنامه‌ریزی و کنترل تکانه‌ای نیز در این بخش‌ها انجام می‌شود. کاهش حجم ماده خاکستری مغز در لوب پیشانی با اختلال در یادگیری و حافظه کوتاه مدت همراه است. در فاز افسردگی دوقطبی این اختلال به شکل عدم تمرکز و کندی ذهن بروز پیدا می‌کند. اما در فاز شیدایی دوقطبی بیشتر به شکل افکار سریع و بدون ارتباط نمایان می‌شود.
رفتارهای تکانشی و سایکوز
بروز رفتارهای تکانشی شدید به دلیل افزایش فعالیت در آمیگدال مغز و افزایش فعالیت در قشر پیش پیشانی می‌باشد. این تغییرات در ساختار مغز موجب می‌شود تا علائمی همچون:
- توهم
- هذیان (سایکوز)
- تحریک‌پذیری
- تصمیم‌گیری‌های خطرناک (در فاز شیدایی بیماری دوقطبی)
در بیماران دوقطبی مشاهده شود. زیرا در این وضعیت آن‌ها درک درستی از واقعیت ندارند و اقداماتی غیر منطقی بروز می‌دهند.
اثرات بلند مدت بدون درمان
تاثیر اختلال دوقطبی بر مغز، در صورت عدم درمان می‌توانند پیشرفت کرده و شدت پیدا کنند. زیرا بی‌توجهی به درمان و عدم مصرف دارو موجب تخریب بیشتر ساختارهای مغز بیماران مبتلا به دوقطبی می‌گردد. این موضوع موجب کاهش بیشتر عملکرد شغلی و اجتماعی مغز افراد مبتلا به این اختلال روانی می‌گردد. به همین خاطر فرد بعد از مدتی در روابط خانوادگی و اجتماعی و کاری خود با مشکلات جدی مواجه خواهد شد.
| ناحیه مغز | علائم اثرات دوقطبی |
| لوب پیشانی | رفتارهای تکانشی- تصمیم‌گیری ضعیف |
| هیپوکامپ | کاهش حافظه و قدرت یادگیری |
| آمیگدال | تحریک‌پذیری- توهم- نوسانات شدید خلق |
درمان‌ها و تاثیر آن‌ها بر مغز
درمان اختلال دوقطبی محدود به کنترل علائم رفتاری بیمار نیست. بلکه داروها می‌توانند عملکرد و ساختار مغز بیماران مبتلا به این اختلال را بهبود دهند یا تثبیت کنند. البته لازمه‌ی این بهبود، شناسایی و آغاز به موقع فرآیندهای درمانی است. زیرا در صورت پیشرفت بیماری دوقطبی و تغییرات ساختاری مغز ممکن است آسیب‌هایی که جبران ناپذیر هستند وارد شود.
نقش داروها در تغییرات مغزی
مصرف داروی لیتیوم موجب افزایش حجم ماده خاکستری مغز بیماران دوقطبی می‌گردد. در نتیجه علائم اختلال دوقطبی بهبود یافته و خلق و خوی فرد تثبیت می‌شود. در واقع داروها تاثیر اختلال دوقطبی بر مغز را تا حدی کاهش می‌دهند. علاوه بر این دارو برخی از داروهای ضد روانپریشی مثل الانزاپین و کوئتیاپین نیز به بهبود بیماری کمک می‌کنند. این داروها می‌توانند خلق و خوی بیمار دوقطبی را تا حد زیادی تثبیت کرده و علایم بیماری را کاهش دهند. در نتیجه مغز قادر خواهد بود عملکرد طبیعی خود را تا حد زیادی حفظ نماید.
آیا درمان می‌تواند مغز را ترمیم کند؟
مغز به صورت بالقوه انعطاف‌پذیری عصبی بالایی در پاسخ به درمان‌های مختلف دارد. به همین دلیل با مصرف داروهای مناسب و روان درمانی عملکرد شناختی و رفتاری بیماران دوقطبی بهبود پیدا می‌کند. این بهبود نشان دهنده تاثیر کارآمد داروها روی مغز بیماران دوقطبی می‌باشد. در برخی از پژوهش‌ها مشخص شده که لیتیوم می‌تواند روند پیری مغز را نیز کندتر نماید. البته مصرف دارو به ویژه لیتیوم باید تحت نظر و با تجویز پزشک متخصص صورت گیرد.
اثرات منفی برخی داروها
مصرف داروهای خاص برای بهبود دوقطبی اگرچه اثرات درمانی خوبی دارند اما عارضه‌هایی نیز ایجاد می‌کنند. از جمله عوارض جانبی این داروها میتوان به کاهش حجم ماده خاکستری مغز بعد از مصرف برخی داروهای ضد روان پریشی اشاره کرد. نکته مهم اینکه این عوارض جانبی با مدیریت دارویی صحیح قابل مدیریت و کنترل هستند. بنابراین لازم است تحت نظر روانپزشک و با تجویز وی مصرف و قطع شوند.
چالش‌ها، دغدغه‌ها و نگرانی‌های بیماران دوقطبی
بیماران مبتلا به با چالش‌های روانی، درمانی و اجتماعی زیادی مواجه هستند. این چالش‌ها تاثیر اختلال دوقطبی بر مغز را تشدید کرده و روند درمان را مختل می‌کند. شناخت مشکلات پیش روی این بیماران برای حل چالش‌ها و کمک به آن‌ها اهمیت زیادی دارد.
ترس از انگ اجتماعی
بعضی از مبتلایان به بیماری دوقطبی دچار ترس از قضاوت و برچسب خوردن توسط دیگران هستند. به همین دلیل از افشای بیماری خود به خانواده، دوستان و همکاران به شدت پرهیز می‌کنند. همین موضوع زمینه‌ساز انزوا و تنهایی بیشتر بیماران دوقطبی می‌گردد. احساس خجالت و ناشی از این بیماری موجب می‌شود دوری از درمان را انتخاب کنند.
نگرانی از بی‌اثر بودن دارو و عوارض جانبی
داروهایی که برای درمان بیماری دوقطبی تجویز می‌شوند اغلب عوارض جانبی مختلفی نظیر:
- افزایش وزن
- خواب آلودگی
- اختلالات جنسی
به همراه دارند. ترس از عوارض داروی دوقطبی یکی از عوامل مهم برای دوری از درمان می‌باشد. گاهی نیز این بیماران تصور می‌کنند که دارو روی بهبود اختلال دوقطبی موثر نبوده و از مصرف آن خودداری می‌کنند.
هزینه‌ها و دسترسی به روانپزشک یا اسکن مغزی
یکی دیگر از مشکلات جدی به ویژه در مناطق محروم دسترسی به روانپزشک و تجهیزات تشخیص بیماری دوقطبی است. گاهی نیز هزینه بالای دسترسی به این خدمات دلیل عدم مراجعه برای درمان بیماران دوقطبی می‌باشد. در این شرایط توصیه می‌شود از مشاوره‌های آنلاین با متخصصین اعصاب و روان و روانپزشکان مجرب کشور استفاده شود.
سوالات متداول کاربران
۱- آیا در درمان دوقطبی باید داروهای تجویز شده را تا آخر عمر مصرف کنیم؟
در بسیاری از موارد لازم است مصرف دارو تا پایان عمر بیمار دوقطبی ادامه پیدا کند، اختلال دو قطبی نوع یک یکی از انواع اختلالات است که نیاز به دارو درمانی دارد. البته نوع دارو و دوز مصرفی آن با توجه به وضعیت بیمار توسط متخصص تنظیم می‌گردد.
۲- آیا میتوان بدون دارو نیز زندگی کرد؟
در موارد نادر با اصلاح سبک زندگی امکان مصرف نکردن دارو در بیماران دوقطبی وجود دارد.
۳- آیا MRI یا اسکن مغزی برای تشخیص بیماری دوقطبی کافی است؟
خیر تشخیص این اختلال روانی باید بر پایه مصاحبه بالینی صورت گیرد. اسکن مغزی تنها به عنوان روش تشخیص کمی و مشاهده تغییرات ساختار مغز شناخته می‌شود.
۴-چه اتفاقی در مغز فردی با اختلال دوقطبی می‌افتد؟
بر اساس گفته medicalnewstoday مغز فردی که به اختلال دوقطبی مبتلاست می‌تواند از جنبه‌های مختلف با مغز فردی که این اختلال را ندارد متفاوت باشد.
یکی از عوامل مؤثر در اختلال دوقطبی، عدم تعادل برخی مواد شیمیایی خاص در مغز است که به آن‌ها «انتقال‌دهنده‌های عصبی» (Neurotransmitters) گفته می‌شود. این عدم تعادل شیمیایی ممکن است در افراد مختلف، علائم متفاوتی ایجاد کند.
راهکارهای عملی برای بیماران دوقطبی و اطرافیان
برای مدیریت تاثیر اختلال دوقطبی بر مغز باید رویکردی چند جانبه در پیش گرفت. به همین نیاز به دارو درمانی، حمایت اجتماعی و اصلاح سبک زندگی در این گروه از بیماران وجود دارد. یکی از مهم‌ترین اقدامات پایبندی به درمان روانپزشکی و پیروی منظم از برنامه دارویی است. داروها کمک می‌کنند نوسانات خلقی بیمار دوقطبی کاهش یافته و از عملکرد مغز محافظت به عمل آید. در کنار داروها، درمان حمایتی مغز نظیر نوروفیدبک و تمرین‌های شناختی نیز پیشنهاد می‌گردد. در سبک زندگی دوقطبی باید مواردی نظیر:
- خواب منظم
- رژیم غذایی متعادل
- فعالیت بدنی
- پرهیز از مواد محرک
- مدیریت استرس
وجود داشته باشد. نقش خانواده و دوستان بیمار دوقطبی در روند درمان وی نیز بسیار مهم و حیاتی تلقی می‌گردد.
نتیجه‌گیری: امید به آینده و توصیه نهایی
تاثیر اختلال دوقطبی روی مغز چه به لحاظ ساختاری و چه عملکردی به اثبات رسیده است. برای درمان این اختلال روانی مزن باید درمان‌های چند جانبه‌ای مانند استفاده از دارو، روان درمانی و بهبود سبک زندگی را اتخاذ نمود. گاهی بیماران دوقطبی ناگزیر هستند تا آخر عمر دارو مصرف کنند. اما همچنان امکان بهبود علائم و تغییرات ساختاری مغز در این بیماران وجود دارد. زندگی با دوقطبی نیاز به پیگیری درمان و کسب آگاهی بیشتر دارد. برای رزرو وقت مشاوره از بهترین متخصصین کشور در حوزه دوقطبی می‌توانید از طریق سایت طبیبی نو اقدام کنید.