اختلال کنترل تکانه را میشناسید؟
اختلالی که بیمار در آن قادر به کنترل تمایلات و وسوسه‌ها و هیجانات خود نباشد اختلال کنترل تکانه نامیده می‌شود. این اختلال با سایر مشکلات روانی نظیر افسردگی و اختلالات شخصیت در ارتباط بوده و علائم آن‌ها را تشدید می‌کند. اختلال انفجاری- دزدی بیمارگونه- آتش افروزی بیمارگونه، اختلال لجبازی و اختلال سکوت از انواع این مشکل روانی هستند.
رفتارهای خطرناک، خشم انفجاری و اقدامات تکانشی شدید از علائم جدی اختلال تکانه به شمار می‌روند. علائم جسمی این مشکل روانی نیز شامل تپش قلب، تعریق و تنش‌ها و انقباضات عضلانی می‌باشند. بر اساس یافته‌های علمی ژنتیک و مسائل بیولوژیکی در کنار عوامل محیطی و روان شناختی از عوامل ایجاد این اختلال محسوب می‌شوند. در صورت عدم درمان به موقع زندگی شغلی، اجتماعی و خانوادگی بیمار با مشکلات متعدد و جدی مواجه می‌گردد.
روان درمانی و تکنیک‌های رفتاری و روش‌های خودیاری درمان‌های اصلی این اختلال هستند. در برخی از مواقع نیز از داروها برای کاهش و مدیریت علائم بیماری تکانشی استفاده می‌شود. در ادامه جزئیات دقیق‌تر این اختلال روانی و روش‌های درمان و راهکارهای عبور از چالش‌های پیش رو را شرح خواهیم داد.
اختلال کنترل تکانه چیست؟
این اختلال از شایع‌ترین مشکلات روانی به شمار می‌رود که در زندگی فردی و اجتماعی شخص اثر منفی می‌گذارد. فردی که به این اختلال دچار است قادر به مقاومت در برابر تمایلات، هیجانات ناگهانی و وسوسه‌ها نیست. رفتارهای تکانشی در این اختلال شامل:
- پرخاشگزی‌های ناگهانی
- دزدی‌های غیرضروری
- ولخرجی‌های شدید
می‌شود. این رفتارها در بیماران مبتلا به این اختلال روانی بدون فکر قبلی و به صورت در لحظه رخ می‌دهند. در اغلب موارد نیز فرد بعد از انجام رفتارهای تکانشی پشیمان شده و احساس گناه می‌کند. آمارها نشان می‌دهند که آمار این اختلال روانی در نوجوانان و جوانان بیشتر از سایر گروه‌های سنی است. همچنین تحقیقات انجام شده نشان داده‌اند که در مناطق شهری شاهد شیوع بالاتری از این اختلال هستیم.
اهمیت شناخت و درمان اختلال کنترل تکانه
اگر این اختلال به درستی شناسایی و درمان نشود نه تنها خود بیمار بلکه اطرافیان او را نیز درگیر می‌کند. زیرا واکنش‌های تکانه‌ای در بیمار روی کیفیت شغلی و روابط خانوادگی او اثرات سوء زیادی به جا می‌گذارد.
گاهی شدت این رفتارها تا حدی است که نزدیکان این افراد نیز امکان زندگی روزمره عادی و نرمال را پیدا نمی‌کنند. اما با درمان مناسب و به موقع می‌توان توانایی کنترل احساسات و رفتارهای تکانه‌ای را در فرد تقویت نمود. در نتیجه هم او و هم اطرافیانش می‌توانند زندگی متعادلی داشته باشند.
ارتباط اختلال تکانه‌ای با دیگر مشکلات روانی
این اختلال روانی مستقیما با دیگر انواع مشکلات روانی مانند:
- افسردگی
- اضطراب
- اختلالات شخصیت
در ارتباط است. این بیماری می‌تواند شدت علائم بیماری‌های دیگر روانی با تشدید کند. شناخت زودهنگام و درمان به موقع از بروز رفتارهای پرخطر در این بیماران جلوگیری می‌کند.
انواع اختلالات کنترل تکانه
شناخت و مقایسه انواع اختلال کنترل تکانه به تشخیص دقیق و پیش‌بینی شدت رفتارهای بیمار کمک می‌کند. در حال حاضر ۵ نوع شایع از این بیماری روانی در افراد مختلف شناسایی شده است.
اختلال انفجاری متناوب
در این اختلال رفتارهای خشن و غیرقابل کنترل به صورت ناگهانی و مکرر بروز پیدا می‌کنند. این گروه از افراد نسبت به موقعیت‌های تححریک کننده واکنش‌های بسیار شدیدی از خود نشان می‌دهند. در بسیاری از مواقع نیز بعد از نشان دادن واکنش خشونت آمیز، پشیمان شده و احساس گناه می‌کنند. اختلال انفجاری متناوب روی روابط خانوادگی و اجتماعی فرد تاثیرات منفی جدی به جا می‌گذارد. از دیگر مشخصه‌های این اختلال نشان دادن رفتارهای ضد اجتماعی می‌باشد.
اختلال کلپتومانیا (دزدی بیمارگونه)
در این اختلال فرد به صورت مکرر و بدون نیاز واقعی اقدام به دزدی می‌کند. این دزدی ممکن است از فروشگاه‌ها یا افراد مختلف انجام شود. این عمل بیمار مبتلا به اختلال کلپتومانیا به دلیل احساس تنش و اضطراب شدید در بیمار قبل از دزدی رخ می‌دهد. فرد بیمار بعد از دزدی به صورت موقت آرامش پیدا می‌کند. روان درمانی اغلب روی این گروه از بیماران مبتلا به اختلال کنترل تکانه به خوبی جواب می‌دهد.
اختلال پیرومانیا ( آتش افروزی بیمارگونه)
این اختلال خطرات جدی به همراه داشته و نیاز به مداخله فوری روانپزشک دارد. فردی که به آتش افروزی بیمارگونه مبتلا است اشیاء مختلف را آتش زده و از این کار لذت می‌برد. در صورت عدم درمان به موقع، فردی که به پیرومانیا مبتلا است برای جامعه خطرساز خواهد شد.
اختلال لجبازی یا نافرمانی (ODD)
این نوع اختلال تکانشی بیشتر در نوجوانان و کودکان مشاهده می‌گردد. الگوهای رفتاری پایدار از قبیل:
- عدم پذیرش دستورات
- بحث با بزرگ‌ترها
- تحریک‌پذیری شدید
نشان دهنده اختلال لجبازی و نافرمانی می‌باشد. نکته مهم اینکه این اختلال روانی باید از رفتارهای طبیعی دوران رشد کودکان و نوجوانان تفکیک گردد. در این صورت امکان درمان مناسب برای اختلال ODD وجود دارد.
اختلال سلوک
این نوع از اختلال کنترل تکانه اغلب با رفتارهای پرخاشگرانه و قانون گریزانه شناخته می‌شود. فردی که به این اختلال مبتلا است رفتارهای ضد اجتماعی از خود نشان می‌دهد. اختلال سلوک اغلب زمینه‌ساز مشکلات و مخاطرات جدی‌تری مانند اختلال شخصیت ضد اجتماعی می‌باشد.
علائم و نشانه‌های اختلال کنترل تکانه
بهترین راهکار برای تشخیص به موقع این اختلال توجه به علائم و نشانه‌های آن است. از آنجایی که این اختلال با دیگر مشکلات روانی اغلب همراه است احتمال همپوشانی نشانه‌ها زیاد می‌باشد. همین امر تفکیک علائم این اختلال روانی با مشکلاتی نظیر:
- دوقطبی
- اختلال شخصیت مرزی
- افسردگی
- اضطراب
را سخت و چالشی می‌کند.اغلب کسانی که به یکی از انواع این اختلال دچار هستند مشکلات متعددی در روابط شغلی، اجتماعی و خانوادگی خود دارند. با آگاهی از نشانه‌های این بیماری می‌توان برای کمک به این گروه از افراد اقدام لازم را انجام داد.
علائم اولیه و پیشرفته اختلال تکانه
در شروع بیماری علائم به صورت رفتارهای کوچک اما کنترل نشده بروز پیدا می‌کنند. به عنوان مثال تحریک‌پذیری سریع، پرخاشگری کلامی یا ناتوانی در کنترل خواسته‌ها مشاهده می‌شود. ار آنجایی که این نشانه‌ها شدید نیستند اغلب مورد بی‌توجهی قرار می‌گیرند. در نتیجه بیماری پیشرفت کرده و وارد مراحل پیشرفته خود می‌شود. علائم پیشرفته این اختلال روانی شامل موارد زیر می‌باشند:
- رفتارهای خطرناک
- خشم انفجاری
- اقدامات تکانشی شدی
در بسیاری از اوقات این رفتارها برای فرد و اطرافیان او پیامدهای جدی به همراه دارد.
علائم جسمانی و روانی
این اختلال روانی با علائم جسمانی مختلفی همچون:
- افزایش ضربان قلب
- تعریق
- تنش‌های شدید عضلانی
همراه است. علاوه بر نشانه‌های جسمی برخی از علائم روانی از قبیل:
- اضطراب
- خشم ناگهانی
- کاهش تمرکز
نیز در این اختلال تکانه‌ای مشاهده می‌گردد. فرد با عذاب وجدان و احساس پشیمانی بعد از رفتار خود مواجه می‌شود. در نتیجه این چرخه موجب کاهش عزت نفس بیمار و تشدید اختلال وی خواهد شد.
علت‌ها و عوامل موثر در اختلالات کنترل تکانه
شناسایی علت دقیق اختلال کنترل تکانه تنها از طریق ارزیابی‌های تخصصی روانپزشکان امکان‌پذیر است. مصاحبه‌های بالینی و آزمون‌های روان سنجی برای کشف دقیق علت این اختلال مورد نیاز است. گاهی نیز متخصصین از طریق بررسی‌های نورولوژیک دلیل اصلی این بیماری را مشخص می‌کنند. اصلی‌ترین دلایل ابتلا به این اختلال روانی شامل علل ژنتیکی و عوامل محیطی و روان شناختی می‌باشد.
عوامل ژنتیکی و بیولوژیکی
از مهم‌ترین ریشه‌های این اختلال می‌توان از عوامل ژنتیکی و بیولوژیکی نام برد. پژوهش‌های علمی نشان داده‌اند تغییرات ساختار مغز در بخش‌هایی مانند لوپ پیشانی، فرد را مستعد بروز رفتارهای تکانشی می‌کند. لوپ پیشانی بخشی در مغز انسان است که وظیفه خود کنترلی و تصمیم‌گیری را بر عهده دارد. علاوه بر آن نقص‌های سیستم عصبی مرکزی و به هم خوردن تعادل شیمیایی مغز نیز می‌تواند منجر به این اختلال گردد.
از جمله تغییرات شیمیایی مغز به بروز رفتارهای تکانشی منجر می‌گردد تغییر سطح هورمون‌های دوپامین و سروتونین می‌باشد. این دو هورمون نقش مهمی در ایجاد هیجانات و بروز رفتارهای بدون کنترل دارند.
عوامل محیطی و روان شناختی
تجربیات منفی دوران کودکی و بی‌توجهی والدین نیز می‌تواند به ایجاد اختلال کنترل تکانه منجر گردد. کسانی که در محیط‌های پرتنش و خشن بزرگ شده‌اند بیشتر در معرض ابتلا به این اختلال روانی قرار دارند. بعلاوه اضطراب مزمن و استرس‌های روزمره نیز می‌تواند موجب شکل‌گیری این اختلال تکانشی در افراد شود. به ویژه اگر فرد در بیان و ابراز احساسات خود به شکل سالم ناتوان باشد بیشتر در معرض اختلال تکانشی قرار می‌گیرد.
روش‌های درمان اختلال کنترل تکانه
بر اساس اطلاعات به دست آمده از clevelandclinic سازمان غذا و داروی ایالات متحده (FDA) هیچ دارویی را برای درمان اختلالات کنترل تکانه تأیید نکرده است؛ بنابراین، درمان این اختلالات عمدتاً شامل روان‌درمانی و اصلاح روش‌های فرزندپروری است.
با شناسایی به موقع نوع اختلال تکانشی و درمان زود هنگام شانس موفقیت افزایش پیدا می‌کند. روش‌های درمانی این اختلال اغب به صورت ترکیبی و با رویکردی چند جانبه هستند.
درمان‌های روان شناختی
موثرترین روش درمان این اختلال استفاده از درمان شناختی رفتاری (CBT) می‌باشد. در این درمان به بیمار آموزش داده می‌شود افکار و احساسات منفی خود را به درستی شناسایی کند. سپس با روش‌های مختلف آن‌ها را با الگوهای فکری-رفتاری سالم جایگزین نماید. روان درمانی فردی نیز کمک می‌کند ریشه‌های درونی رفتارهای تکانشی شناسایی شوند. حمایت خانواده در این روند به بهبود روابط و ایجاد محیطی حمایتی منتهی خواهد شد.
در این شرایط احتمال موفقیت درمان‌های روان شناختی و بهبود اختلال تکانشی در بیمار افزایش پیدا می‌کند. اثرگذاری روان درمانی در بهبود اختلالات مختلف روانی به تخصص درمان‌گر وابسته است.
دارو درمانی
در بسیاری از انواع این اختلال نیاز به دارو برای تثبیت خلق و کاهش علائم می‌باشد. از جمله داروهایی که به بهبود وضعیت بیماران مبتلا به این اختلال کمک می‌کند عبارتند از:
- داروهای ضد افسردگی
- داروهای ضد اضطراب
- در برخی موارد داروهای ضد تشنج
نوع دارو و میزان اثربخشی آن به شدت اختلال و ویژگی‌های شخصیتی بیمار بستگی زیادی دارد.
تکنیک‌های رفتاری و روش‌های خودیاری
تکنیک‌های کنترل خشم و تمرین‌های تنفس عمیق تا حدی به آرام‌سازی عضلات و کاهش تنش در فرد کمک می‌کنند. بعلاوه آموزش مهارت حل مسئله و مدیریت زمان نیز از روش‌های درمانی مکمل برای بهبود این اختلال رفتاری هستند.
چالش‌ها و مشکلات در درمان اختلال تکانه
در مسیر درمان اختلال کنترل تکانه چالش‌های مختلفی وجود دارد. چالش‌ها و دشواری‌های این مسیر با حمایت خانواده و حضور درمان‌گر متخصص به راحتی از میان برداشته می‌شوند. از جمله مهم‌ترین چالش‌های پیش رو عبارتند از:
- چالش‌های تشخیص و پذیرش درمان: اصلی‌ترین مشکل درمان اختلال تکانه پیچیدگی‌های تشخیص آن می‌باشد. علاوه بر آن برخی از بیماران پذیرش مناسبی نسبت به درمان از خود نشان نمی‌دهند. آن‌ها اغلب از برچسب‌های اجتماعی که ممکن است بخورند می‌هراسند.
- موانع درمانی رایج: مشکلات مالی و نبود بیمه مناسب بعلاوه محدودیت دسترسی به درمان‌های تخصصی از دیگر چالش‌های پیش رو هستند.
- نگرانی‌ها و دغدغه‌های فردی: بسیاری از بیماران نگران پذیرفته نشدن در جامعه می‌باشند. همچنین نسبت به اثربخشی درمان‌ها نیز دچار تردید بوده و انگیزه خود را از دست می‌دهند.
پیشگیری از اختلالات تکانه
برای پیشگیری از این اختلال روانی نقش والدین بسیار مهم و حیاتی است. راهکارهای پیشگیرانه از اختلال کنترل تکانه عبارتند از:
- پیشگیری در دوران کودکی: پایه‌گذاری مهارت‌های خود کنترلی باید از اولین سال‌های زندگی کودک آغاز گردد. والدین باید با تشویق مثبت و آموزش مدیریت هیجانات از شکل‌گیری رفتارهای تکانشی در فرزند خود جلوگیری نمایند.
- آموزش مهارت‌های اجتماعی و خود کنترلی: آموزش زود هنگام مهارت‌های اجتماعی به کودکان و نوجوانان در پیشگیری از این اختلال موثر است.
- تقویت روابط اجتماعی و حمایت خانوادگی: روابط اجتماعی سالم و حمایت خانوادگی مستمر اصلی‌ترین عامل پیشگیرانه از شکل‌گیری رفتارهای تکانشی می‌باشد.
نتیجه‌گیری و پیشنهادات نهایی
اختلال کنترل تکانه به معنای عدم توانایی برای مقاومت در مقابل وسوسه‌ها و هیجانات است. کسانی که به این اختلال روانی مبتلا هستند رفتارهای ضد اجتماعی و پرخاشگرانه از خود نشان می‌دهند. روان درمانی اصلی‌ترین راه بهبود وضعیت بیماران مبتلا به اختلال تکانشی محسوب می‌شود. البته گاهی از داروهای مناسب برای کاهش و مدیریت علائم این اختلال نیز کمک می‌گیرند.
حمایت خانواده و حضور درمان‌گر متخصص از مهم‌ترین الزامات موفقیت درمان این بیماران می‌باشد. برای آغاز روند درمان و عبور از چالش‌های پیش رو باید با روانپزشکان و روانشناسان مجرب مشورت کرد. همین الان می‌توانید درباره اختلالات تکانشی خود یا اطرافیانتان با بهترین متخصصین کشور از طریق سایت طبیبی نو مشورت کنید.
