طرحواره درمانی چیست؟ تعریف، مزایا و کاربردهای طرحواره درمانی به زبان ساده

ریشه در کودکی دارد! شاید این جمله را بارها شنیده باشید. اگر شما هم مدام با برخی ترس‌ها، احساسات منفی یا یک چرخه تکراری مانند رابطه یا مشاغل ناموفق روبه‌رو هستید، شاید این اتفاقات ریشه در کودکی شما دارد و باید طرحواره درمانی را آغاز کنید.

این روش علمی و عمیق کمک می‌کند که باورهای منفی و آسیب‌زای قدیمی شناسایی شده و تغییر یابند. اگر بخواهیم به این پاسخ دهیم که طرحواره درمانی چیست باید گفت که مسیر بازگشت به خود واقعی شماست! مسیری که در آن یاد می‌گیرید زندگی بهتر و آزادتری را تجربه کنید.

مزیت درمان اسکیما این است که برخلاف روش‌های طرحی روی ریشه مشکلات متمرکز است و تغییرات پایدار ایجاد می‌کند. از بهبود روابط عاطفی و اعتماد به نفس گرفته تا تصمیم‌گیری آگاهانه و کنترل خشم. اما تمامی این اتفاقات با به‌کارگیری اصولی و موثر تکنیک های طرحواره درمانی توسط یک درمانگر ماهر ممکن خواهد شد!

مفهوم و تعریف طرحواره درمانی

طرحواره درمانی یا شِما تراپی (Schema Therapy) روش درمان شناختی رفتاری بر اساس الگوهای عمیق و ریشه‌دار ذهنی یا طرحواره‌های ناسازگار اولیه است که در دوران کودکی یا نوجوانی شکل گرفته و در بزرگسالی باعث ایجاد مشکلات روانی، افکار منفی یا عملکردهای نامطلوب شده‌اند.

طرحواره‌ها را می‌توان الگوهای پایدار فکری، احساسی یا رفتاری درباره خود یا دیگران به شمار آورد که فرد بر اساس آن‌ها به درک و تفسیر جهان پیرامون و اتفاقات می‌پردازد.

طرحواره درمانی به زبان ساده مانند یک عینک نامرئی است که از کودکی روی چشم قرار گرفته و دید خاصی نسبت به دنیا ایجاد می‌کند. اگر این دید اشتباه یا ناسازگار شود، رنج و مشکلات عاطفی ایجاد خواهند شد.

در یک کارآزمایی تصادفی بزرگ با مشارکت ۳۲۳ بیمار مبتلا به اختلالات شخصیت مختلف (مانند اجتنابی، وسواسی-جبری، وابسته، پارانویید، نمایشی و خودشیفته)، طرحواره‌درمانی با دو روش درمانی دیگر مقایسه شد.

پس از سه سال، حدود ۸۰٪ از بیماران در گروه طرحواره‌درمانی بهبودی یافتند، در حالی که این میزان در گروه‌های دیگر به ترتیب ۶۰٪ و ۵۰٪ بود. همچنین، نرخ ترک درمان در طرحواره‌درمانی پایین‌تر بود. تحقیقات نشان می‌دهند که این روش یک گزینه موثر برای درمان اختلالات شخصیت و سایر مشکلات روانی مانند اضطراب، افسردگی و مقابله با ترومای عاطفی است.

تاریخچه‌ای کوتاه از اسکیماتراپی

حال که گفتیم طرحواره درمانی چیست، بهتره کمی با سرگذشت آن آشنا شویم. در سال ۱۹۹۰ جفری یانگ (Jeffrey Young)، روانشناس آمریکایی این روش را برای درمان اختلالات شخصیت به کار گرفت. در این روش تکنیک‌های مختلف شناختی رفتاری، روانکاری سنتی، نظریه دلبستگی، درمان گشتالتی و… با هم ترکیب می‌شوند و ریشه هیجانات و طرحواره‌های ناسازگار تعیین و رفع خواهد شد.

در دهه‌های بعد با پیشرفت تحقیقات و تاسیس انجمن بین‌المللی طرحواره درمانی (ISST) این رویکرد ساختاری رسمی پیدا کرد و در سطح بین‌المللی مورد استفاده قرار گرفت.

فرآیند و مراحل درمان طرحواره

حال که تعریف طرحواره درمانی را می‌دانیم، باید با مراحل آن آشنا شویم. در اسکیما تراپی طی رویکردی ساختارمند و مرحله‌ای به تغییر الگوهای ذهنی و بازسازی ذهنی که منشا مشکلات روانی هستند، پرداخته می‌شود که کلیاتی از آن را در ادامه معرفی کرده‌ایم:

ارزیابی و شناسایی طرحواره‌ها

در اولین مرحله از درمان طرحواره ای، درمانگر از طریق مصاحبه بالینی عمیق، تست‌های معتبر روان‌سنجی مانند پرسشنامه طرحواره‌یانگ (YSQ)، تحلیل زندگینامه و… طرح واره‌های ناسازگار اولیه (EMS) را شناسایی می‌کند. بر همین اساس مشخص می‌شود که تکنیک‌ها برنامه طرح واره درمانی چیست؟

در ادامه چند نوع رایج از انواع طرح‌واره را مشاهده می‌کنید:

• رهاشدگی
• آسیب‌پذیری
• ایثار افراطی
• محرومیت هیجانی
• اطاعت
• شرم و نقص
• بی‌اعتمادی / سوءاستفاده
• وابستگی / بی‌کفایتی
• استحقاق یا بزرگ‌منشی
• معیارهای سرسختانه
• منفی‌گرایی یا بدبینی
• پذیرش‌جویی با جلب توجه
• انزوای اجتماعی
• شکست
• خویشتن تحول نیافته

آموزش روانی یا Psychoeducation

بعد از شناخت طرحواره ها، درمانگر به مراجع خود آموزش می‌دهد که طرحواره چیست، چگونه شکل می‌گیرد، چه تاثیری در زندگی او دارد و برای رفع این تله های روانی چه باید کرد. به این ترتیب با افزایش بیشن فرد و پذیرش او، درمان مشکلات روانی آسان‌تر انجام خواهد شد.

لازم به ذکر است که اگر فرد اختلال و طرحواره را نپذیرد، یا همکاری مفیدی با درمانگر نداشته باشد، ممکن است روند درمان با چالش‌هایی روبه‌رو شود.

 فعال‌سازی و بازسازی هیجانی

پس از پذیرش مشکلات روانشناختی، روان درمانگر با تکنیک‌هایی چون تصویرسازی ذهنی یا فلش کارت، طرحواره‌ها را فعال کرده و هیجانات مرتبط با آن‌ها را به سطح آگاهی مراجع می‌آورد. به این ترتیب دسترسی به خاطرات اولیه و اصلاح برداشت‌های غلط شروع می‌شود.

در ادامه روانشناسی طرحواره درمانی، تلاش می‌شود تا نیازهای عاطفی برآورده نشده کودکی و نوجوانی فرد در محیط درمان و به شیوه‌های سالم جبران شود. برای این هدف از تکنیک‌هایی چون گفتگو به عنوان والد سالم، بازنگری خاطرات و ایجاد تجربه‌های هیجانی جدید استفاده می‌شود.

تغییرات شناختی و رفتاری

درمانگر با تکنیک‌های شناختی مثل چالش با افکار ناکارآمد یا رفتاری مثل آموزش مهارت‌های جدید به مراجع کمک می‌کند تا باورهای منفی قبلی را تغییر داده و رفتار سالم‌تری داشته باشد.

تثبیت و پیشگیری از بازگشت

در پایان درمان، برای حفظ نتایج بر توسعه یک والد سالم درونی یا مهارت‌های مقابله‌ای جدید تمرکز خواهد شد. زمان اتمام جلسات تنها توسط متخصص قابل تشخیص خواهد بود و بیمار بهتر است تا زمان پیشنهاد شده به درمان خود ادامه دهد.

تکنیک‌ها و روش‌های درمان طرحواره

تکنیک های طرحواره درمانی با توجه به مشکلات و شرایط مراجعین انتخاب می‌شوند. این تکنیک‌های درمان اختلالات شخصیت شامل روش‌های شناختی، هیجانی، رفتاری و تجربی می‌شوند که در ادامه برخی از مهم‌ترین آن‌ها را بررسی می‌کنیم:

تصویرسازی ذهنی (Imagery Rescripting)

در تکنیک تصویرسازی یا ایفای نقش، درمانگر خاطره‌های آسیب‌زای دوران کودکی را برای فرد بازسازی می‌کند تا در ادامه نیازهای عاطفی برآورده نشده را به شکلی سالم رفع کند. این روش باعث اصلاح برداشت‌های هیجانی شناختی شده و به مرور کنترل احساس در زندگی واقعی آسان‌تر می‌شود.

در مواردی این روش با تکنیک هیجانی ترکیب شده و فرد تمامی احساسات خود را به طور کامل بیان می‌کند تا درک آن‌ها برایشان مقدر شود. به این ترتیب در آینده در برابر مشکلات احتمالی برخورد کنترل‌شده‌تری را از خود نشان خواهد داد.

تکنیک صندلی خالی و گفت‌وگوهای صندلی (Chair Work)

فریتر پرلز، روان‌شناس آلمانی تکنیک صندلی خالی را ابداع کرد که نوعی روش درمانی گشتالتی به شمار می‌رود. در این روش مراجعه‌کننده در غیاب فرد دیگر، احساسات و عواطف خود را به او بیان می‌کند و مکالمات به نحوی اجرا می‌شود که گویی فرد مقابل در آنجا نشسته است. درمان‌ مشکلاتی چون سوگواری، بین زوجین، تسکین تجربیات بد یا آماده شدن برای رویایی در موقعیت‌های مختلف از این طریق انجام می‌گیرد.

فلش کارت‌ها (Schema Flashcards)

در روان درمانی طرحواره به روش فلش کارت، روی هر کارت جملاتی نوشته می‌شود که بازتاب باورهای مراجع هستند و معمولا شامل جملات مثبت و راهبردهای مقاله می‌شوند. بازخورد فوری حین استفاده از فلش کارت و مرور آن‌ها به طور مکرر و با زمان‌بندی مناسب باعث ایجاد تغییرات تدریجی در باورها و نگرش ذهن خواهد شد. به این ترتیب مراجع قادر است آگاهانه با طرحواره‌ها مقابله کرده و ذهن را به سمت افکار مثبت هدایت کند.

در ویدیوی زیر می‌توانید با این فلش‌کارت‌ها و نحوه استفاده از آن‌ها بیشتر آشنا شوید:

https://www.aparat.com/v/m16ih5k

تکنیک بین فردی

با توجه به این که بسیاری از مشکلات روانی مانند اضطراب، افسردگی یا اختلال خوردن به طور مستقیم بر روابط بین فردی موثر است، این تکنیک نیز می‌تواند موثر باشد.

در این روش درمانگر به جای گذشته به مشکلات و تنش‌های حال حاضر در روابط مراجعه‌کننده با دیگران می‌پردازد تا اختلالاتی چون پرخاشگری یا انزوا مشخص شوند. در ادامه تمرین‌هایی چون نقش آفرینی به فرد کمک می‌کنند تا مهارت‌های خود را تقویت و پاسخ‌های عاطفی را مدیریت کنند.

 خاطرات روزانه

ژورنال نویسی یا خاطرات روزانه به فرد کمک می‌کند تا احساسات و تجربه‌هایش را به طور مرتب مرور کرده و با الگوهای ذهنی منفی و طرحواره‌های موجود آشنا شود. به این ترتیب پذیرش و اقدام برای درمان آسان‌تر انجام خواهد شد.

به طور معمول مواردی چون حس طردشدگی، بی‌اعتمادی، حس بی‌ارزشی و… در این تکنیک مشخص می‌شوند. در ادامه می‌توان با نوشتن درباره احساسات، ژورنال‌نویسی قدردانی یا یادداشت جنبه‌های مثبت زندگی این موارد را کنترل کرد.

کاربردهای طرحواره درمانی در درمان اختلالات روانی

درمان اسکیما تراپی، علاوه‌بر اختلالات شخصیت در بهبود بسیاری از مشکلات روانی نیز موثر است. در ادامه برخی از شایع‌ترین انواع کاربرد طرحواره درمانی را مشاهده می‌کنید:

اختلالات شخصی

اختلال شخصیت مرزی (BPD)، اختلال شخصیت خودشیفته (NPD)، اختلال شخصیت اجتنابی (AVPD) و… مواردی هستند که درمان اسکیما به طور ویژه برایشان طراحی شده است و تاکنون مطالعات بالینی بسیاری درباره آن‌ها انجام شده است.

مطالعه اثربخشی طرحواره درمانی در اختلالات شخصیت اثر این روش درمانی بر کاهش علائم اختلالات شخصیت (PDs)  و بهبود کیفیت زندگی را نشان می‌دهد.

 افسردگی و اضطراب

افرادی که طرحواره منفی درباره ارزشمندی خود یا دیگران را دارند، معمولا به افسردگی و اضطراب شدید دچار می‌شوند. طرحواره درمانی قادر است با تغییر این الگوها علائم را کاهش دهد. برای مثال مطالعه‌ای درباره بررسی اثربخشی طرحواره‌درمانی در افسردگی مزمن نشان داد که طرحواره‌درمانی در درمان بیماران مبتلا به افسردگی مزمن مؤثر است. حدود ۶۰٪ از بیماران بهبودی کامل یا پاسخ رضایت‌بخشی به درمان نشان دادند.​

 اختلال خوردن

مشکلاتی مانند بی‌اشتهایی عصبی (AN) و پرخوری عصبی (BN)، می‌توانند در اثر طرحواره‌های مرتبط با عزت نفس یا تصویر بدن به وجود بیایند.

طبق مقاله منتشر شده در سایت National Library Of Medicine:”تحقیقات ثابت می‌کند که طرحواره درمانی منجر به کاهش قابل توجه اختلالات خوردن و نشخوار فکری در چاقی می‌شود. این ناراحتی روانی، نگرانی‌های مربوط به تصویر بدن و باورهای ناکارآمد شناخته شده در اختلالات خوردن را کاهش می‌دهد. همچنین منجر به بهبود قابل توجهی در شدت اختلال خوردن، سطح اضطراب و شرم می‌شود.”

اختلالات پس از سانحه

اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) به مجموعه‌ای از علائم در پی مواجهه با اتفاقات آسیب‌زای زندگی اطلاق می‌شود و در آن نشانه‌های بیماری‌های روانشناسی وجود دارد. آسیب‌های این حوزه به ویژه در رابطه با کودکان متفاوت است و مداخلات درمانی در بسیاری از شرایط پاسخگو نیستند.

در روش درمان اسکیما، با دوباره‌خوانی خاطرات و بازسازی مثبت آن‌ها، آرامش مضاعفی در بیمار دیده می‌شود. با توانمندسازی بیمار به کمک روان‌درمانگر، ذهن تقویت شده و علائم به مرور کاهش خواهد یافت. آزار جنسی به خصوص در دوران کودکی و نوجوانی، حوادث جدی مانند تصادفات یا سقوط هواپیما، مرگ ناگهانی عزیزان و… از گزینه‌های درمان به شمار می‌روند.

مزایای طرحواره درمانی نسبت به دیگر روش‌های درمانی

از میان رویکردهای درمانی برای اختلالات روانی، اسکیما تراپی مزایایی دارد که آن را برای تغییر الگوهای رفتاری و درمان آسیب های روانی مناسب می‌سازد. در ادامه به این می‌پردازیم که مزایای طرحواره درمانی چیست:

• درمان ریشه‌ای مشکلات، نه فقط سرکوب علائم
• تمرکز بر نیازهای هیجانی اساسی
• رویکرد ترکیبی و جامع
• توجه به حالت‌های هیجانی
• ایجاد تغییرات پایدار و بلندمدت
• تقویت خودآگاهی و خوددرمانی
• اثربخشی در درمان اختلالات دشوار

برای آشنایی دقیق‌تر با روش‌های درمان اختلالات روانشناختی، در جدول زیر به مقایسه آن‌ها می‌پردازیم:

طبق این مقایسه درمان‌های روانشناختی، می‌توان گفت طرحواره درمانی با ادغام چند رویکرد درمانی، درمان شخصی‌سازی شده و تمرکز بر هیجانات عمیق در برخی موارد کارآمدتر است.

در این روش برخلاف درمان شناختی-رفتاری (CBT) که بیشتر روی افکار و رفتارهای سطحی تمرکز دارد، به‌طور ریشه‌ای الگوهای ناسازگار شناسایی و درمان می‌شوند و تغییرات ایجاد شده بنیادی و پایدارتر خواهد بود.

چالش‌ها و مشکلات در درمان طرحواره

با این که درمان اسکیما یکی از موثرترین روش های جدید روانشناسی به شمار می‌رود اما با چالش‌هایی نیز همراه است. در ادامه به چند مورد از چالش‌های طرحواره درمانی می‌پردازیم:

• مدت زمان طولانی درمانی (گاهی تا ۳ سال طول می‌کشد)
• موانع درمانی طرحواره مانند عدم همکاری فعال مراجع یا عدم ایجاد ارتباط قوی با درمانگر
• بالا بودن هزینه درمان طرحواره به دلیل طولانی بودن جلساتمحدودیت در برخی اختلالات به خصوص مواردی با نیاز به مداخله فوری

در زیر راهکارهایی برای غلبه به این مشکلات را مشاهده می‌کنید:

• تعیین اهداف مرحله‌ای و کوتاه مدت + انتظارات واقع‌بینانه از روند درمان
• استفاده از تکنیک‌های خودیاری بین جلسات با مشورت متخصص
• افزایش آگاهی و آموزش و پشتیبانی سایرین در روند درمان

نکات کلیدی برای انتخاب درمانگر طرحواره

انتخاب درمانگر خوب یکی از بخش‌های مهم در موفقیت اسکیما تراپی به خصوص در روانشناسی کودک و نوجوان به شمار می‌رود. در ادامه چک‌لیستی از این که معیارها انتخاب درمانگر مناسب طرحواره درمانی چیست را ارائه کرده‌ایم:

• دارای مدرک رسمی در طرحواره درمانی
• تسلط مشاور طرحواره به تکنیک‌های هیجانی و تجربی
• ظرفیت بالای همدلی و ایجاد رابطه درمانی امن
• تجربه درمان اختلال مشابه مشکل شما
• رویکرد منعطف و متناسب با نیاز فردی
• توجه دکتر روان‌شناس به شرایط ویژه مراجع حتی از نظر مالی
• تلاش برای افزایش تاثیرپذیری مشاوره روانشناسی و نتیجه‌بخشی سریع
• مناسب بودن فضای مراکز درمانی

 بررسی کاربردهای طرحواره درمانی در زندگی روزمره

طرحواره درمانی تنها برای درمانگاه و مداخلات روانشناسی نیست بلکه کاربردهایی در زندگی روزمره، افزایش کیفیت زندگی و مقابله با احساسات منفی نیز دارد.

در ادامه چند موقعیت کاربرد طرحواره درمانی در زندگی روزمره را بررسی می‌کنیم:

• بهبود روابط عاطفی و افزایش پایداری با شناسایی طرحواره‌هایی مانند رهاشدگی
• مدیریت هیجانات چون خشم با درک طرحواره بی‌عدالتی و کنترل واکنش‌های شدید
• افزایش اعتماد به نفس با بازسازی طرحواره‌های بی‌ارزشی
• افزایش آرامش و نشاط با بازسازی تصویرهای ذهنی
• تصمیم‌گیری آگاهانه و سالم مثل انتخاب شغل، شریک عاطفی یا محل زندگی
• پرهیز از تکرارهای ناسالم در زندگی و بهینه‌سازی ارزش‌ها
• مقابله موثر با استرس‌های روزمره و سطحی

برای مثال شاید خودتان یا یکی از اطرافیان شما همیشه از کارفرمایان سواستفاده‌گر خود شاکی باشید. این که فرد همیشه این مدل کارفرما را انتخاب می‌کند، می‌تواند ناشی از طرحواره اطاعت یا محرومیت هیجانی باشد.

با استفاده از تکنیک های شناختی و تغییر رفتار، تسلط بر طرحواره ها ممکن شده و با انتخاب شغل‌های درست، احترام و حمایت فرد در روند کاری حفظ خواهد شد! این اقدام از مشکلات آینده مانند اضطراب، خشم، نارضایتی و… نیز جلوگیری خواهد کرد.

نتیجه‌گیری

طرح واره درمانی مسیری عمیق و موثر برای تغییر الگوهای ریشه‌دار ذهنی به شمار می‌رود که بر درمان اختلالات روانی مختلف و بهبود کیفیت زندگی فرد موثر است. اگر در روابط، کار، رضایت از خود و… مشکل دارید، همین حالا نسبت به شروع درمان طرحواره اقدام کنید.

خدمات روانشناسی گامی مهم برای یک تغییر اساسی در ذهن و زندگی شما است. حال که می‌دانید طرحواره درمانی چیست، طبیبی نو می‌تواند مانند پلی بین شما و روانشناسان برتر ایران عمل کند. کافیست موقعیت مکانی، خدمات و تخصص مدنظر خود را در سایت تعیین کنید تا بهترین درمانگران به شما پیشنهاد شود.

علاوه‌بر امکان ثبت نوبت ویزیت حضوری، تلفنی و آنلاین با پزشکان، شما در طبیبی نو می‌توانید از خدمات دریافت مشاوره رایگان نیز استفاده کنید. کافیست سوالات خود را در پروفایل یکی از روان‌پزشکان یا سایر متخصصین مرتبط به این حوزه بپرسید تا یکی از پزشکان فعال در سایت پاسخ شما را ثبت نماید.