گزگز دست و پا و کم خونی؛ علت‌ها، علائم و درمان

گزگز دست و پا ممکن است یکی از نشانه‌های کم‌خونی باشد. به‌خصوص در زمانی که بدن به دلیل کاهش تعداد یا کیفیت گلبول‌های قرمز، اکسیژن کافی به بافت‌ها نمی‌رساند. در این شرایط، اعصاب محیطی دچار کمبود اکسیژن و مواد مغذی می‌شوند و احساس سوزن‌سوزن‌شدن یا بی‌حسی ایجاد می‌شود. گزگز دست و پا و کم خونی ناشی از فقر آهن، کمبود ویتامین B12 و B6 بیشتر از سایر انواع کم‌خونی با یکدیگر ارتباط دارند. علاوه بر گزگز، علائمی مثل خستگی، رنگ‌پریدگی، تپش قلب و کاهش تمرکز نیز ممکن است همراه آن دیده شود. تشخیص علت دقیق ارتباط گزگز و نوع کم‌خونی بایستی با کمک پزشک، بررسی آزمایشگاهی، توجه به رژیم غذایی، سابقه بیماری‌ها و شرایط عمومی بدن صورت بگیرد.

گزگز و سوزن‌سوزن شدن چیست؟

Paresthesia یا سوزن سوزن شدن به احساس‌های غیرطبیعی پوستی مانند احساس مورمور، گزگز و خارش پوست گفته می‌شود. بین کم خونی و سوزن سوزن شدن دست و پا ارتباط نزدیکی وجود دارد. به طور کلی، پرستزیا یک احساس غیرعادی و خاص است که اغلب در دست‌ها یا پاها رخ می‌دهد.

در مقابل، بی‌حسی (numbness) به کاهش یا فقدان حس نسبت به تحریکات پوستی نظیر لمس، درد و دما گفته می‌شود. به همین دلیل می‌توان گفت تفاوت اصلی این دو عارضه با یکدیگر این است که در گزگز دست و پا نوعی احساس خاص وجود دارد، در حالی که در بی‌حسی فرد هیچ حسی دریافت نمی‌کند.

انواع احساسات عصبی و نوروپاتی ناشی از بروز اختلال در عملکرد اعصاب محیطی، به شکل مورمورشدن پس از خوابیدن طولانی یا فشار بر عصب، تیرکشیدن ناشی از فشار عصبی شدید یا تحریک عصب و احساس سرما در انگشتان رخ دهند. با توجه به ارتباط گزگز دست و پا و کم خونی، این احساسات توسط اعصاب محیطی رابط میان سیستم عصبی مرکزی و اعضای بدن، منتقل می‌شوند. هنگامی که این اعصاب تحت فشار، آسیب یا تحریک قرار می‌گیرند، احساسات غیرطبیعی مانند گزگز یا بی‌حسی پدیدار می‌شود.

آیا کم‌خونی می‌تواند باعث گزگز شود؟

گزگز دست و پا و کم خونی با یکدیگر در ارتباط‌اند. برخی از انواع کم‌خونی می‌توانند باعث بروز علائمی نظیر «گزگز، بی‌حسی» یا «سوزش و مورمور» شوند؛ اما شدت و محل بروز علائم به نوع و مدت‌زمان کم خونی و سوزن سوزن شدن دست و پا بستگی دارد.

منابع علمی معتبر، ارتباط کم‌خونی و گزگز را برای کمبود ویتامین B12 و در مواردی برای فقر آهن گزارش کرده‌اند؛ زیرا کمبود ویتامین‌های گروه B، فقر آهن و اعصاب با یکدیگر در ارتباط‌اند. همچنین، سازمان جهانی بهداشت هم کم‌خونی را یک مشکل گسترده سلامت عمومی معرفی می‌کند که ممکن است با عواقب سیستمیک همراه باشد.

کم‌خونی ناشی از فقر آهن، شایع‌ترین نوع کم‌خونی است. طبق تحقیقات انجام‌شده، فقر آهن ممکن است با مشکلات عصبی محیطی مانند بی‌حسی و گزگز همراه باشد. در برخی کودکان و بزرگسالان، درمان کمبود آهن باعث بهبود علائم عصبی شده است.

کمبود ویتامین B12، بیشترین ارتباط را با علائم عصبی دارد. کمبود طولانی‌مدت این ویتامین به اعصاب محیطی آسیب می‌رساند و با علائم شایعی نظیر گزگز در دست و پا، ضعف، ناپایداری در راه‌رفتن و اختلالات حسی همراه است. در بسیاری از موارد، تشخیص و درمان زودهنگام کمبود این ویتامین همراه با بررسی ارتباط گزگز دست و پا و کم خونی، از پیشرفت آسیب عصبی جلوگیری می‌کند.

گلبول‌های قرمز وظیفه حمل هموگلوبین و انتقال اکسیژن را بر عهده دارند. در صورتی که هموگلوبین پایین باشد، بافت‌ها و اعصاب محیطی اکسیژن کافی دریافت نمی‌کنند. این موضوع متابولیسم نورون‌ها را مختل می‌کند و عملکرد هدایت عصبی را کاهش می‌دهد. به همین دلیل، فرد علائم کمبود اکسیژن نظیر گزگز یا بی‌حسی را تجربه می‌کند.

در Mayo Clinic علائم عصبی مانند «بی‌حسی یا گزگز در دست و پا» در دسته علائم شناخته‌شده آنمی ناشی از کمبودهای ویتامینی فهرست شده است:

کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین معمولاً به آرامی و طی چند ماه تا چند سال ایجاد می‌شود. علائم و نشانه‌ها ممکن است در ابتدا نامحسوس باشند، اما معمولاً با بدتر شدن کمبود، افزایش می‌یابند. این علائم ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• خستگی

• تنگی نفس

• سرگیجه

• پوست رنگ‌پریده یا زردرنگ

• ضربان قلب نامنظم

• کاهش وزن

• بی‌حسی یا سوزن سوزن شدن در دست‌ها و پاها

• ضعف عضلانی
• تغییرات شخصیتی

• حرکات ناپایدار

• آشفتگی ذهنی یا فراموشی

همچنین، مطالعات و مرورهای NCBI و PubMed ارتباط قوی بین کمبود B12 و نوروپاتی محیطی و نخاعی نظیر ارتباط گزگز دست و پا و کم خونی را نشان می‌دهند. سازمان WHO نیز کم خونی و سوزن سوزن شدن دست و پا را یک مشکل شایع سلامت عمومی می‌داند. با توجه به گسترده‌بودن ارتباط کم‌خونی و سوزش دست و پا، این عارضه در بسیاری از موارد، پیامدهایی فراتر از خستگی ساده و گزگز دارد.

نقش ویتامین B12 و سایر ریزمغذی‌ها در سلامت اعصاب

یکی از نخستین مواردی که پس از بروز علائمی مانند گزگز دست و پا، بی‌حسی یا ضعف عضلانی بایستی بررسی شود، وضعیت ویتامین‌ها و ریزمغذی‌های حیاتی بدن است؛ چرا که کمبود ویتامین B12، ویتامین B6، منیزیم و کلسیم علاوه‌بر سلامت عمومی بدن، بر عملکرد صحیح اعصاب نیز اثر می‌گذارد.

کمبود B12 و نوروپاتی محیطی

ویتامین B12، نقش حیاتی در تولید میلین، غلاف محافظ رشته‌های عصبی، دارد. میلین، سرعت انتقال پیام‌های عصبی را افزایش می‌دهد و از بروز آسیب‌های عصبی جلوگیری می‌کند. درصورتی که در نبود ویتامین B12 کافی، تخریب میلین رخ می‌دهد و منجربه نوروپاتی محیطی می‌شود. به عبارتی، کمبود این ویتامین باعث اختلال در اعصاب محیطی و بروز علائمی مانند بی‌حسی، مورمورشدن، گزگز، ضعف عضلانی و تعادل نامناسب می‌شود.

به طور کلی، اصلی‌ترین علائمی که در اثر کمبود ویتامین B12 و دیگر ویتامین‌های گروه B نظیر B1، B6 و فولات رخ می‌دهند، عبارت‌اند از:

• بی‌حسی و گزگز در دست‌ها و پاها
• ضعف یا خستگی عضلانی
• عدم تعادل روی پا
• اختلالاتی مانند اختلال در حافظه، تغییرات خلقی و کاهش تمرکز

ویتامین B6، منیزیم، کلسیم و تاثیر آن‌ها بر اعصاب

ویتامین B6، نقش مهمی در ساخت ناقل‌های عصبی (نوروترانسمیترها) نظیر سروتونین، دوپامین و گابا دارد. کمبود این ویتامین منجربه کم خونی و سوزن سوزن شدن دست و پا، مشکلات عصبی، افسردگی، تشنج یا نوروپاتی می‌شود.

منیزیم و گزگز نیز با یکدیگر رابطه مستقیم‌دارند. منیزیم به تنظیم کانال‌های یونی و انتقال سیگنال عصبی کمک می‌کند. همچنین با کنترل ورود و خروج یون‌ها به سلول عصبی، از تحریک‌پذیری بیش از اندازه عصبی جلوگیری می‌کند.

کلسیم نیز در انتقال مایع عصبی به عضله نقش دارد. ورود یون کلسیم به انتهای آکسون باعث آزادسازی نوروترانسمیترها و در نهایت انقباض فیبرهای عضلانی می‌شود. به همین دلیل ممکن است کمبود کلسیم به عنوان یکی از ویتامین‌های اعصاب، منجربه ضعف عضلانی و مشکلات تماس عصبی–عضلانی شود.

اهمیت رژیم غذایی متعادل

رژیم غذایی بایستی سالم، متعادل و متنوع باشد. منابعی که برای حفظ تعادل ریزمغذی‌ها و رفع مشکلاتی نظیر گزگز دست و پا و کم خونی می‌توانید در رژیم غذایی خود بگنجانید را در ادامه آروده‌ایم تا بدانید که برای درمان کم خونی چه بخوریم:

• مصرف جگر، گوشت قرمز، ماهی و لبنیات برای تامین B12
• مصرف غلات کامل، نشاسته و حبوبات برای تامین B6
• مصرف آجیل، مغزها، حبوبات و سبزیجات برای تامین منیزیم
• مصرف لبنیات، سبزیجات برگ‌سبز، ماهی، تخم‌مرغ برای تامین کلسیم
• مصرف مکمل B کمپلکس

این مواد با کمک به ساخت میلین و انتقال عصبی و انقباض عضلانی، به نوروپاتی ناشی از کمبود ویتامین و حفظ سلامت سیستم عصبی و عملکرد عضلانی کمک می‌کنند.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟

در صورت تجربه گزگز دست و پا و کم خونی همراه با هر یک از این علائم،مراجعه به متخصص اعصاب جهت درمان اختلالات عصبی، نوروپاتی محیطی و کم‌خونی ضروری است:

• احساس سوزش یا بی‌حسی در دست‌ها و پاها، به‌خصوص اگر مداوم یا پیش‌رونده باشد؛ زیرا ممکن است ناشی از کمبود ویتامین B12 باشد و به آسیب عصبی منجر شود.
• احساس سرما در دست‌ها و پاها، ضعف و بروز ناراحتی عصبی که ممکن است در اثر کم‌خونی فقر آهن بروز پیدا کند.
• مشاهده علائم عمومی کم‌خونی مانند خستگی مزمن، ضعف، سرگیجه، تنگی نفس، ضربان قلب سریع یا نامنظم، سردی پوست یا رنگ‌پریدگی.
• مشاهده علائم کمبود شدید B₁₂ نظیر گیجی، افسردگی، مشکلات حافظه و اختلال تعادلی.

برای این که پزشک به بررسی علل گزگز دست و پا و کم خونی بپردازد، نیاز است که آزمایش کم‌خونی، تست B12، ارزیابی سطح گلبول‌های قرمز و هموگلوبین، فریتین و آهن برای بررسی ذخایر آهن و احتمال کم‌خونی فقر آهن و آزمایش سطح ویتامین B12 انجام شود.

در صورتی که برخی از علائم اختلال عصبی را داشته باشید، ممکن است انجام آزمایش نوار عصب و عضله و در موارد خاص، بررسی‌های تصویربرداری مثل MRI نیز انجام شود.

تشخیص گزگز و درمان زودهنگام این عارضه چه مزایایی دارد؟ درمان زودهنگام کمبود ویتامین B12 از بروز آسیب عصبی دائمی جلوگیری می‌کند. اصلاح سطح آهن و ویتامین‌ها نیز در کاهش خستگی، بهبود عملکرد عصبی و کاهش علائم آن نقش اساسی دارد. همچنین با شناسایی علت اصلی این عارضه می‌توانید با کمک روش‌های درمانی نظیر مکمل‌های غذایی و اقدامات تخصصی به درمان آن بپردازید.

راهکارهای درمانی خانگی و پزشکی

انتخاب روش مناسب برای درمان کم خونی و سوزن سوزن شدن دست و پا به علت اصلی بروز آن، شدت علائم و وضعیت عمومی بدن بستگی دارد. در بسیاری از موارد، ترکیبی از درمان‌های دارویی، تغییرات سبک زندگی و مراقبت‌های تکمیلی برای بهبود گردش خون، کاهش علائم و درمان گزگز دست و پا توصیه می‌شود.

علاوه بر مراجعه به پزشک عمومی و پیگیری آزمایش‌های لازم، تغذیه مناسب اعصاب، مصرف مکمل‌های مناسب، فعالیت بدنی منظم و حتی برخی رویکردهای طب سنتی بر تسریع روند بهبود موثر است.

درمان دارویی کم‌خونی

قرص و قطره آهن خوراکی یا تزریق داخل وریدی آهن رایج‌ترین روش درمان کم‌خونی فقر آهن است. بهترین قرص آهن برای درمان کم خونی یا داروی تزریقی کم‌خونی براساس شرایط شرایط شما و شدت این عارضه مشخص خواهد شد.

در کم‌خونی شدید یا کم‌خونی ناشی از جذب ضعیف، تزریق B12 موثرتر از مصرف خوراکی است. در این موارد، درمان با دوز بالا شروع می‌شود و سپس در بازه‌های زمانی مشخص، کاهش پیدا می‌کند.

مکمل‌های مورد تایید

مصرف مکمل آهن نظیر مکمل‌های B12 و B کمپلکس در بهبود وضعیت کلی و عصبی و درمان گزگز دست و پا و کم خونی، مخصوصا در مواردی که کم‌خونی و کم‌بودن این ویتامین‌ها در سطح خفیف تا متوسط باشد، موثر است؛ اما اگر کمبود B12 یا آهن وجود نداشته باشد، مصرف این مکمل‌ها تاثیری بر انرژی یا شرایط سلامتی و بهبود آن‌ها نخواهد داشت.

تغییرات سبک زندگی (ورزش، تغذیه، ترک سیگار)

فعالیت بدنی منظم، مانند پیاده‌روی یا ورزش‌های هوازی سبک، در بهبود گردش خون نقش اساسی دارد و به کاهش احساس گزگز یا سردی دست و پا کمک می‌کند. بنابراین  نیاز است که در کنار توصیه‌های پزشکی و مصرف داروها، ورزش برای اعصاب را نیز در برنامه روزانه‌تان قرار دهید.

مصرف سبزیجات برگ سبز، چغندر، انار، خرما و کشمش به تامین آهن مورد نیاز بدن کمک می‌کند. همچنین، منابع B12 مانند گوشت، تخم‌مرغ و لبنیات را در رژیم غذایی خود بگنجانید. مصرف ویتامین C همراه غذا نیز در جذب آهن نقش اساسی دارد.

استعمال سیگار و مصرف نوشیدنی‌هایی مانند چای و قهوه جذب آهن را کاهش می‌دهند. به همین دلیل، ترک سیگار و پرهیز از این عوامل به جذب بهتر آهن، رفع و بهبود کم خونی و سوزن سوزن شدن دست و پا کمک می‌کند و از راه‌های درمان سریع کم خونی در مردان و زنان به شمار می‌رود.

طب سنتی و درمان‌های کمکی

در صورت تایید پزشک، مصرف دمنوش گیاهان مورینگا، گزنه، شاه‌تره، چغندر و زنجبیل و استفاده از ظروف مسی می‌توانند به درمان گزگز دست و پا و کم خونی کمک کند. همچنین، طب سوزنی با بهبود وضعیت عروقی و عصبی، نقش کمکی در کاهش گزگز دارد. این موارد به عنوان درمان تکمیلی توصیه می‌شوند و جایگزین درمان پزشکی نیستند.

پیشگیری از گزگز با سبک زندگی سالم

برای کمک به سلامت اعصاب، بایستی رژیم غذایی غنی از ویتامین‌های گروه B، ویتامین E، آهن، منیزیم و کلسیم داشته باشید. این مواد مغذی نقش مهمی در حفظ عملکرد عصبی و پیشگیری از بی‌حسی دارند. به همین دلیل، کمبود آن‌ها منجربه گزگز یا بی‌حسی در دست و پا می‌شود. همچنین مواد غذایی مانند گوشت قرمز، ماهی، مرغ، جگر، سبزیجات برگ سبز پررنگ، تخم‌مرغ، لبنیات، مغزها، حبوبات و منابع آهن همراه با ویتامین C (برای جذب بهتر آهن) را در رژیم غذایی ضد کم‌خونی خود بگنجانید.

نشستن یا ثابت‌ماندن طولانی‌مدت باعث ایجاد فشار بر اعصاب و گزگز یا بی‌حسی در اندام‌ها می‌شود. تغییر وضعیت بدن به‌طور منظم، انجام حرکات کششی و فعالیت‌های ساده مانند پیاده‌روی به بهبود گردش خون و کاهش فشار بر اعصاب کمک می‌کند.

افرادی که به دیابت مبتلا هستند یا در معرض خطر ابتلا به آن قرار دارند، بایستی به کنترل دقیق قند خون، فشار خون و کلسترول بپردازند تا از آسیب عصبی محیطی (نوروپاتی محیطی) جلوگیری شود. در این موارد، رژیم غذایی سالم با تمرکز بر میوه‌ها، سبزیجات، غلات کامل و پروتئین‌های کم‌چرب نقش موثری در مدیریت وزن، سلامت عمومی، سلامت اعصاب و درمان کم خونی و سوزن سوزن شدن دست و پا دارد.

استرس و فشار روانی از دیگر مواردی هستند که علائم گزگز را تشدید می‌کنند. فعالیت‌هایی مانند یوگا، مدیتیشن و تکنیک‌های آرامش‌بخش در کاهش کنترل استرس بسیار موثر هستند.

همچنین خواب سالم، کافی و باکیفیت نیز نقش مهمی در کاهش و درمان این عارضه دارد. با ایجاد محیط مناسب برای خواب و پیروی از الگوی منظم خواب، کیفیت خواب را بهبود دهید و به سلامت عصبی کمک کنید.

جدول خلاصه تفاوت گزگز ناشی از کم خونی با سایر علل

بخش پایانی

گزگز دست و پا به عنوان یکی از علائم مهم کم‌خونی شناخته می‌شود؛ اما همیشه به‌تنهایی دلیل قطعی برای وجود این عارضه نیست. کمبود آهن و ویتامین B12، مشکلات عصبی و گردش خون ضعیف از عوامل رایج ابتلا به این عارضه هستند. تشخیص دقیق علت گزگز دست و پا، تنها از طریق بررسی کامل پزشکی و انجام آزمایش‌های لازم، ممکن است.

نادیده‌گرفتن گزگز دست و پا یا عدم درمان کم‌خونی ممکن است به مشکلات جدی‌تری منجر شود. بنابراین، مراجعه به متخصص خون و… و پیگیری درمان تا بهبودی کامل، نقش کلیدی در حفظ سلامت شما دارد.

اگر خود یا نزدیکانتان گزگز دست و پا را تجربه می‌کنید یا به کم‌خونی مشکوک هستید، بهتر است همین حالا برای رزرو وقت حضوری یا دریافت مشاوره تخصصی آنلاین با دکترهای طبیبی نو تماس بگیرید و پرسش‌های خود درباره گزگز دست و پا و کم خونی را مطرح کنید تا مسیر درمانی مناسب برای شما از همین حالا آغاز شود.

سوالات متداول پیرامون