بازی درمانی چیست؟ (روش های تشخیص و درمان کودکان از طریق بازی)

یکی از روش‌های جدید روان درمانی کودکان خردسال بهره‌گیری از بازی‌های هدفمند است. با این همه هنوز بسیاری از والدین به درستی نمی‌دانند که بازی درمانی چیست و چه کارکردی دارد! کودک در حضور درمانگر در محیطی امن و کنترل شده از طریق بازی‌های خاص فرصت بیان احساسات ناخوشایند خود را پیدا می‌کند.

بعد از شناسایی افکار منفی کودک در ادامه روند بازی راه‌های عملی مقابله به کودک آموزش داده خواهد شد. چون در سنین خردسالی ازی بهترین راه ارتباطی با کودک است این درمان نتایج بسیار موثر و چشم‌گیری از خود نشان می‌دهد. کاهش اضطراب و تنش‌های روانی و بهبود مهارت‌های اجتماعی از جمله مزایای این نوع روان درمانی هستند. عزت نفس و خودآگاهی کودک نیز با بازی‌هایی که به طور خاص با مشکل او طراحی شده‌اند بهبود می‌یابد. تکنیک‌های مورد استفاده در این درمان اعم از بازی درمانی هدایت شده، بازی درمانی غیر هدایت شده و هنر و موسیقی درمانی هستند.

در بازیهای هدایت شده درمانگر کنترل روند بازی را در دست می‌گیرد. در این شیوه بیشتر درمان مشکلات رفتاری کودک مانند اضطراب اجتماعی انجام می‌شود. اما در بازی‌های غیر هدایت شده درمانگر بیشتر مشاهده می‌کند تا ریشه مشکل کودک را کشف کند. حضور درمانگر مجرب و آموزش دیده و همکاری والدین از مهم‌ترین پایه‌های موفقیت بازی درمانی می‌باشد.

بازی درمانی چیست؟

انجمن بازی‌درمانی (APT) بازی‌درمانی را این‌گونه تعریف می‌کند:
«استفاده سیستماتیک از یک مدل نظری برای ایجاد یک فرایند بین‌فردی که در آن بازی‌درمانگران آموزش‌دیده، از قدرت‌های درمانی بازی برای کمک به مراجعان در پیشگیری یا حل مشکلات روانی-اجتماعی و دستیابی به رشد و توسعه بهینه استفاده می‌کنند.»

این درمان روانشناختی برای شناسایی و درمان مشکلات روانی، رفتاری و احساسی کودکان از بازی کمک می‌گیرد، همچنین برای درمان CBPT گزینه مناسبی است.. کودک در محیطی امن و کنترل شده در جریان بازی‌های هدفمند احساسات خاص را بروز می‌دهد. سپس در ادامه روند بازی آموزش‌های لازم برای مواجه و حل مشکل به کودک ارائه می‌شود. چون بازی به عنوان یک پل ارتباطی قوی با کودکان خردسال تلقی می‌شود این روش موفقیت زیادی در بهبود مشکلات کودکان دارد.

تاریخچه بازی درمانی

اولین بار در اوایل قرن بیستم میلادی از بازی به عنوان ابزاری برای تشخیص و درمان اختلالات روانی کودکان استفاده کردند. آنا فروید و ملانی کلاین به عنوان مبتکران این روش درمان در جهان شناخته می‌شوند. بعدها در دهه ۵۰ میلادی نیز با رویکردی جدی‌تر به بازی درمانی برای بهبود مشکلات رفتاری کودکان توجه شد. امروزه این روش درمان به عنوان یک شاخه تخصصی در روان درمانی کودکان شناخته می‌شود.

اثرات بازی درمانی بر کودکان

درمان کودکان به کمک بازی‌های ساختارمند و هدف‌دار به بهبود بسیاری از اختلالات نظیر:

• پرخاشگری
• ترس
• اضطراب
• مشکلات رفتاری

کمک می‌کند. رده سنی مناسب برای این درمان روان شناختی شامل کودکان ۲ تا ۱۲ سال می‌شود. در این رده سنی کودکان هنوز توانایی‌های کلامی لازم برای بیان احساسات خود را ندارند. به همین دلیل بازی به عنوان ابزار اصلی یادگیری و ارتباط آن‌ها تلقی می‌شود. در کنار بهبود مشکلات روانی و رفتاری کودک این نوع روان درمانی به:

• تقویت اعتماد به نفس
• افزایش مهارت‌های اجتماعی
• رشد شناختی کودک

نیز کمک می‌کند. بازی درمانی به روش‌های مستقیم، غیرمستقیم و بازی‌های گروهی اجرا می‌شود.

فواید بازی درمانی برای کودکان

این روش روان درمانی روی کودکان به توجه به مزیت‌ها و نقاط قوتی که دارد بسیار موثر است. به طوریکه علاوه بر بهبود مشکلات رفتاری و احساسی آن‌ها موجب رشد روانی و اجتماعی کودک نیز می‌گردد.

کاهش اضطراب و تنش‌های روانی

در پاسخ این سوال که مهم‌ترین کارکرد بازی درمانی چیست؟ باید به کاهش اضطراب و ترس کودک اشاره کرد. درمان‌گر از طریق بازی بستری امن برای کودک ایجاد می‌کند تا قادر به بیان احساسات منفی خود نظیر:

• ترس
• خشم
• غم

باشد. این بیان احساس بدون اعمال فشار مستقیم کاملا ناخودآگاه در مسیر بازی می‌گردد. سپس در ادامه جریان بازی راهکارهایی عملی برای مدیریت این احساسات ناخوشایند به کودک آموزش داده می‌شود.

بهبود مهارت‌های اجتماعی

از طریق تعامل در بازی مهارت‌های اجتماعی کودک به طور موثری تقویت خواهد شد. کودکان یاد می‌گیرند:

• چطور نوبت بگیرند
• چطور با دیگران برای پیشبرد بازی همکاری کنند
• راه‌های حل اختلافات به شکل سالم چیست

به همین خاطر از بازی درمانی به عنوان یک فرصت ایده‌آل برای بهبود مهارت‌های ارتباطی کودک یاد می‌شود.

تقویت خودآگاهی و عزت نفس کودک

کودک در جریان بازی‌ها امکان ایفای نقش‌های مختلفی را پیدا می‌کند. ایفای نقش‌های مختلف به کودک این امکان را می‌دهد که کنترل بیشتری روی خود پیدا کند. در این مسیر از اسباب بازی‌ها نیز برای کمک به جریان بازی کمک می‌گیرند. با تکنیک‌های مورد استفاده در بازی درمانی اعتماد به نفس و خودآگاهی کودک افزایش پیدا می‌کند. مقایسه رفتارهای قبل و بعد کودک و مشاهدات بالینی بهترین ابزارها برای ارزیابی موفقیت این روش روان درمانی کودکان می‌باشند.

تکنیک‌ها و روش‌های بازی درمانی

در این شیوه روان درمانی کودکان از تکنیک‌های مختلفی برای بیان احساسات کودک و حل تعارضات روانی وی استفاده می‌شود. بسته به شرایط کودک از روش‌های مختلفی برای بهبود وضعیت روانی وی در بازی درمانی کمک می‌گیرند. بازی درمانی هدایت شده و غیر هدایت شده اصلی‌ترین انواع این درمان موثر روانشناختی کودکان هستند.

بازی درمانی هدایت شده

در این تکنیک درمانگر با کنترل روند بازی اهداف خاصی را دنبال می‌کند. به عنوان مثال برای بهبود اضطراب جدایی بازی‌هایی طراحی می‌شوند که به کودک مفهوم جدایی و بازگشت را آموزش دهند. تکنیک بازی درمانی هدایت شده برای بهبود مشکلات رفتاری و عاطفی خاص در کودکان بسیار موثر است. مثلا تمرکز کودکانی که بیش فعالی دارند از طریق بازی‌های هدایت شده تقویت شده و بهبود می‌یابد.

بازی درمانی هدایت نشده

در این تکنیک به کودک آزادی عمل داده می‌شود تا بازی را هر طور که مایل است پیش ببرد. درمانگر به جای کنترل مسیر بازی به دقت به رفتارهای کودک نگاه کرده وان‌ها را تحلیل می‌کند. شاید با این پرسش مواجه باشید که مزایای این روش از بازی درمانی چیست؟ خود بیان‌گری، بهبود اعتماد به نفس و کشف مشکلات درونی کودک از جمله مزیت‌های این تکنیک هستند.

هنر درمانی و موسیقی درمانی

هنر درمانی از طریق روش‌های مختلفی مانند نقاشی و کاردستی و رنگ‌آمیزی برای کشف احساسات نهفته کودک به کار می‌رود. همچنین از موسیقی درمانی برای تنظیم هیجانی و آرام‌سازی کودک به کمک خواندن و شنیدن آهنگ‌ها استفاده می‌شود.

چالش‌های رایج در اجرای بازی درمانی

بازی درمانی کودکان با وجودی که از بهترین روش‌های روان درمانی کودکان محسوب می‌شود اما با چالش‌هایی نیز مواجه است. اطلاع از اینکه مشکلات و چالش‌های بازی درمانی چیست گامی موثر برای غلبه بر موانع است.

مشکلات ارتباطی با کودک

اصلی‌ترین چالشی که درمانگر در مسیر بازی‌ها با ان مواجه می‌شود برقراری ارتباط با کودک است. به ویژه در کودکانی که با اختلالات خاص نظیر اوتیسم درگیر هستند این ارتباط دشوارتر هم خواهد بود. عدم همکاری کودک در جلسات بازی درمانی روند کلی درمان را مختل می‌کند. به همین دلیل ایجاد بستری که کودک احساس آرامش و امنیت کامل کند در این فرایند روان درمانی الزامی است.

موانع فرهنگی و اجتماعی

متاسفانه در بسیاری از فرهنگ‌ها هنوز بازی را به عنوان درمان موثری برای کودکان نپذیرفته‌اند. به همین دلیل خانواده‌ها نسبت به اجرای تکنیک‌های این نوع روان درمانی تمایلی نشان نمی‌دهند. همچنین برخی از خانواده‌ها نسبت به حضور فرزند خود در جلسات روان درمانی دیدگاه خوبی ندارند. همه این موانع موجب می‌شود از ظرفیت‌های بالای بازی درمانی برای بهبود مشکلات روانی کودکان استفاده نکنند.

محدودیت‌های مالی و کمبود امکانات

مشکلات مالی به عنوان یکی از چالش‌های جدی در اجرای بازی درمانی کودکان شناخته می‌شود. تهیه ابزارهای تخصصی و پرداخت حق الزحمه درمانگر مجرب نیازمند بودجه زیادی است. برای برخی از کودکان حتی نیاز به تامین اتاق‌های مجهز برای اجرای تکنیک‌های بازی درمانی می‌باشد. این چالش به ویژه در مناطق محروم کشور به دلیل فقدان امکانات تخصصی بیشتر احساس می‌شود.

راهکارهای غلبه بر چالش‌های بازی درمانی

فارغ از اینکه چالش‌های بازی درمانی چیست با آموزش مناسب والدین تا حد زیادی می‌توان بر آن‌ها غلبه کرد. زیرا همکاری خانواده کلید موفقیت در روند درمان‌های کودک به شمار می‌رود. برنامه‌ریزی و حمایت نهادهای مختلف نیز از دیگر راه‌های غلبه بر چالش‌های پیش روی این شیوه درمان می‌باشد. خدمات آنلاین مشاوره برای کودکان امروزه کار دریافت خدمات درمانی را برای بسیاری از خانواده‌ها آسان کرده است.

بازی درمانی برای اختلالات خاص

از اختلالاتی مانند اضطراب اجتماعی و اختلالات رفتاری و ADHD به عنوان اختلالات خاص در کودکان یاد می‌شود. بازی درمانی برای بهبود این گروه از کودکان به عنوان یکی از بهترین شیوه‌ها شناخته می‌شود. در کودکانی که به ADHD مبتلا هستند بازی‌های ساختار یافته‌ای طراحی می‌شود که تمرکز کودک را بالا ببرد. همچنین مهارت‌های کنترل هیجان نیز در جریان بازی به این گروه از کودکان آموزش داده می‌شود. در خصوص اختلالات رفتاری و اضطراب اجتماعی نیز بازی‌ها بهتری ابزار برای هدایت کودک هستند. پژوهش‌های متعددی نشان داده‌اند در حدود ۶۸ درصد از کودکان بعد از بازی درمانی بهبود چشم‌گیری داشته‌اند. البته لازمه موفقیت در این درمان پیگیری کامل جلسات بازی درمانی و توجه به آموزش‌هایی است که درمانگر به والدین می‌دهد.

بازی درمانی برای بزرگسالان

باز درمانی به طور خاص روشی برای بهبود اختلالات رفتاری کودکان محسوب می‌گردد. اما در برخی از تحقیقات به اثرات مثبت این روش روان درمانی روی بزرگسالان نیز اشاره شده است. بازی درمانی روشی خلاقانه برای ابراز احساسات سرکوب شده و بازسازی تجربیات تلخ در افراد بزرگسال محسوب می‌شود. برای درمان افسردگی، استرس‌های شدید و PTSD از بازی‌های هدفمند برای کاهش علائم جسمی و روانی کمک می‌گیرند، بازی درمانی برای کاهش اضطراب کودکان یکی از گزینه های پیشنهادی روانشناسان است.

بازی‌های تعاملی و تخلی در بزرگسالان کمک می‌کند حس کنترل و لذت در آن‌ها تقویت شود. بازسازی و پردازش تجربه‌های تروماتیک در محیطی امن نیز امکان مواجه مناسب با احساسات را فراهم می‌کنند. درمان استرس با بازی به ویژه بازی‌هایی که در قالب نمایشی و موسیقی باشند بسیار موثر است. روش‌های نوآورانه برای درمان اختلالات روانی مختلف نظیر درمان افسردگی با بازی در حال گسترش است.

بازی درمانی و خانواده

در بازی درمانی خانوادگی روی نقش والدین کودن تاکید زیادی وجود دارد. حضور و مشارکت حداکثری پدر و مادر کودک موجب تقویت ارتباط عاطفی با کودک شده و به درک بهتر نیازهای روانی فرزندشان کمک می‌کند. نقش والدین در بازی درمانی شامل:

• مشاهده جلسات
• شرکت در فعالیت‌های مشترکی که درمانگر طراحی کرده است
• یادگیری تکنیک‌های قابل اجرا در منزل

با توجه به نقش کلیدی والدین درمانگرها اغلب از بازی‌هایی همزمان برای کودک و والدین استفاده می‌کند. همچنین لازم است والدین به صورت منظم با روان درمانگر کودک خود در ارتباط باشند. حمایت جدی خانواده اثرات درمان کودک را عمیق‌تر و پایدارتر خواهد کرد.

تحقیقات و مطالعات در مورد بازی درمانی

در سال‌های اخیر پژوهش‌ها و مطالعات زیادی درباره اینکه کارکردهای بازی درمانی چیست و چه اثراتی دارد انجام شده است. در یک پژوهش منتشر شده در نشریه بین‌المللی بازی درمانی (۲۰۲۱) اثرات ۸۰ درصدی این روش روان درمانی روی کودکان ذکر شده است. از جمله اثرات اثبات شده بازی درمانی کودکان عبارتند از:

• کاهش علائم اضطراب
• بهبود افسردگی
• بهبود مشکلات رفتاری

در خصوص مشکلات روانی ویژه در کودکان نظیر ADHD و PTSD نیز این روش درمان موثر ارزیابی شده است.

نتیجه‌گیری و راهکارهای برای شروع بازی درمانی

بازی درمانی یکی از موثرترین روش‌های روان درمانی برای بهبود مشکلات روانی و رفتاری کودکان است. درمان‌گر از بازی‌هایی هدفمند با ساختارهای مطابق مشکل کودک کمک می‌‌گیرد تا احساسات ناخوشایند کودک را شناسایی کند. از آنجایی که بازی بهترین و اصلی‌ترین پل ارتباطی با کودک محسوب می‌گردد درمان مشکلات روانی وی نیز از این طریق موفق‌تر خواهد بود. همکاری و حضور مستمر والدین در کنار درمانگر مجرب از کلیدهای اصلی موفقیت بازی درمانی است.

اگر نمی‌دانید راهکارهای بازی درمانی چیست و برای شروع بازی درمانی چه باید کرد با مشاوره با درمانگرهای متخصص به شما کمک می‌کند. این متد درمانی روی بسیاری از اختلالات کودکان از جمله اضطراب جدایی و اختلالات خاص اثربخش می‌باشد. همین الان می‌توانید با بهترین متخصصین بازی درمانی کشور از طریق سایت طبیبی نو ارتباط گرفه و وقت مشاوره خود را رزرو کنید. مشاوره‌های آنلاین و آموزش والدین از طریق پرسش و پاسخ اینترنتی در طبیبی نو گامی نوین در روان درمانی کودکان می‌باشد.