خشکی زانو بعد از عمل تعویض مفصل
علل، علائم و جدیدترین روش‌های درمان
خشکی زانو بعد از تعویض مفصل (آرتروفیبروز) یکی از عوارض شایع جراحی است که به دلیل تشکیل بیش از حد بافت اسکار، التهاب طولانی‌مدت، عفونت یا عدم انجام فیزیوتراپی و حرکت کافی رخ می‌دهد. در این حالت مفصل به‌تدریج سفت می‌شود و دامنه حرکتی زانو کاهش پیدا می‌کند، به طوری که بیمار در خم کردن یا صاف کردن پا دچار محدودیت و درد می‌شود. درمان آن شامل فیزیوتراپی و تمرینات منظم، داروهای ضدالتهابی و در صورت نیاز روش‌هایی مانند Manipulation Under Anesthesia (MUA(، آرتروسکوپی یا جراحی مجدد است. پیشگیری از خشکی زانو بعد از عمل جراحی با شروع زودهنگام توانبخشی، پایبندی به درمان دارویی و انجام مداوم تمرینات خانگی امکان‌پذیر است.
چرا خشکی زانو بعد از عمل یک دغدغه مهم است؟
انتظار می‌رود که جراحی تعویض مفصل زانو (TKA) با کاهش مروری درد و افزایش توان حرکتی همراه باشد. با این حال، یکی از چالش‌های شایع و عوارض تعویض مفصل، خشکی یا سفتی زانو پس از عمل است که می‌تواند به محدودیت در خم کردن و صاف کردن مفصل منجر شود.
سایت معتبر aaos گزارش می‌دهد که آمار بروز آرتروفیبروز (چسبندگی و تشکیل بافت اسکار داخل مفصل) پس از تعویض مفصل حدود ۳ تا ۱۰ درصد است.
این عارضه می‌تواند کیفیت زندگی بیمار را به شدت تحت تأثیر قرار دهد و حتی نیاز به مداخلات درمانی اضافه مانند فیزیوتراپی طولانی‌مدت یا جراحی مجدد داشته باشد. به همین دلیل خشکی زانو بعد از عمل تعویض مفصل یکی از دغدغه‌های مهم بیماران به شمار می‌رود و آموزش‌های مربوط به آن لازم است جراح یا متخصص ارتوپد ارائه شود.
علل خشکی زانو بعد از عمل تعویض مفصل
طبق تحقیقات انجام شده، خشکی زانو پس از جراحی، معمولاً چندعاملی است و ترکیبی از مشکلات بافتی، مکانیکی و حتی عفونی می‌تواند آن را ایجاد کند. در ادامه هر یک از این دلایل را مورد بررسی قرار می‌دهیم:
آرتروفیبروز (چسبندگی و اسکار بافتی)
آرتروفیبروز شابع‌ترین علت خشکی زانو به شمار می‌رود. در این حالت بافت فیبروتیک و اسکار اطراف مفصل شکل می‌گیرد و دامنه حرکتی (ROM) کاهش پیدا می‌کند. طبق منابع ارتوپدی، این وضعیت در بیمارانی که حرکت زانو را به‌موقع آغاز نمی‌کنند بیشتر دیده می‌شود. به همین دلیل مهم است که به مراقبت‌ها و اقدامات توصیه شده در دوران نقاهت توجه ویژه‌ای داشته باشید.
مشکلات مکانیکی (جاگذاری نادرست پروتز، اندازه نامناسب)
اگر پروتز زانو هنگام جراحی به‌درستی در جای خود قرار نگیرد (مثلاً زاویه آن کمی باز یا بسته‌تر از حد طبیعی باشد) یا سایز آن با ابعاد استخوان بیمار هماهنگ نباشد، مفصل دچار بیومکانیک غیرطبیعی می‌شود. در این حالت، حتی اگر بافت نرم سالم باشد، حرکت زانو طبیعی نخواهد بود و بیمار حس سفتی و محدودیت حرکتی پیدا می‌کند. علاوه بر این، سایش نامناسب پروتز می‌تواند درد و التهاب بیشتری ایجاد کند و روند بازتوانی را دشوارتر نماید.
عفونت مفصل
عفونت پس از تعویض مفصل زانو نادر اما مهم است. اگر باکتری‌ها وارد فضای اطراف پروتز شوند، سیستم ایمنی بدن با ایجاد التهاب شدید واکنش نشان می‌دهد. این التهاب منجر به تشکیل بافت اسکار و فیبروز گسترده می‌شود که دامنه حرکتی زانو را کاهش می‌دهد. این عارضه با علائم زیر خود را نشان می‌دهد و سریعا باید به اطلاع متخصص ارتوپد برسد:
- درد مداوم یا تشدیدشونده
- ورم و گرمی مفصل
- قرمزی اطراف زانو
- ترشح از محل برش جراحی
- تب یا لرز
التهاب و ورم طولانی‌مدت
کمی التهاب بعد از عمل طبیعی است اما اگر طولانی شود یا شدت آن افزایش یابد ممکن است باعث چسبندگی بافت‌های اطراف مفصل شود. به همین دلیل پیشنهاد می‌شود که برای کنترل ورم از داروهای ضدالتهاب، کمپرس سرد استفاده شده و پاها بالا نگه داشته شود.
عدم توانبخشی و حرکت کافی بعد از عمل
حرکت زودهنگام و فیزیوتراپی اصولی پس از تعویض مفصل، مهم‌ترین عامل پیشگیری از خشکی زانو بعد از عمل جراحی است. بیمارانی که به‌دلیل درد، ترس یا عدم دسترسی به فیزیوتراپی، تمرینات را به تعویق می‌اندازند، معمولا دچار آرتروفیبروز خواهند شد. بی‌حرکت ماندن مفصل نه تنها به بهبود آن کمک نمی‌کند بلکه باعث می‌شود فیبرهای بافتی داخل مفصل مانند تارهای چسبنده عمل کنند و زانو خشک شود.
عوامل خطر و جمعیت در معرض
خشکی زانو بعد از عمل جراحی در همه بیماران رخ نمی‌دهد، اما برخی افراد به‌دلیل شرایط زمینه‌ای بیشتر در معرض خطر هستند. در ادامه عوامل خطر خشکی زانو را آورده‌ایم و طبق گزارشات می‌توان گفت بیمارانی که دو یا چند عامل خطر را دارند، تا ۳ برابر بیشتر در معرض خشکی استخوان خواهند بود.
- سن بالا (بیش از ۶۰ سال): به دلیل کاهش انعطاف‌پذیری بافت‌ها
- دیابت و بیماری‌های متابولیک: افزایش احتمال التهاب و اختلال ترمیم
- چاقی: فشار مضاعف بر مفصل مصنوعی
- بیماری‌های التهابی مثل روماتوئید آرتریت: تشدید التهاب و تشکیل بافت اسکار
- سابقه جراحی‌های متعدد زانو: هر بار عمل، احتمال فیبروز بیشتر می‌شود
- عدم دسترسی به فیزیوتراپی استاندارد: مهم‌ترین عامل پیشگیری از خشکی
از کجا بفهمیم دچار خشکی زانو بعد از عمل جراحی شده ایم؟
شناسایی به‌موقع خشکی زانو بعد از عمل تعویض مفصل بسیار مهم است چون درمان زودرس، احتمال موفقیت بیشتری دارد. در جدول زیر، مراحل تشخیص خشکی زانو را همراه با توضیحات آن‌ها آورده‌ایم:
| مرحله | روش تشخیص | توضیحات | نشانه‌های هشدار |
| ۱- مراجعه به پزشک و معاینه بالینی | معاینه دامنه حرکتی زانو (ROM) | خم‌شدن کمتر از ۹۰ درجه یا ناتوانی در صاف کردن کامل | درد شدید، گیر کردن مفصل |
| ۲- تصویربرداری ساده زانو | رادیوگرافی (X-ray) | بررسی موقعیت و سایز پروتز | جابه‌جایی یا لق شدن پروتز |
| ۳- تصویربرداری پیشرفته | MRI یا CT | MRI: چسبندگی بافت نرم / CT: مشکلات مکانیکی | بافت اسکار گسترده یا ناهنجاری پروتز |
| ۴- تست‌های آزمایشگاهی | CRP، ESR، کشت مایع مفصلی | برای تشخیص عفونت احتمالی | التهاب یا وجود باکتری |
| جمع‌بندی پزشکی و درمان | ترکیب نتایج بالینی و پاراکلینیکی | تعیین روش درمان (فیزیوتراپی، دارو، مداخله جراحی) | نیاز به اقدام فوری در عفونت یا مشکلات مکانیکی |
تصویربرداری پیشرفته در صورت نیاز و آزمایش خون و کشت مایع مفصلی فقط در موارد مشکوک به عفونت انجام می‌گیرد. در هر صورت تعیین این موارد و تصمیم‌گیری نهایی برای اقدامات درمانی بر عهده یک متخصص ارتوپد خوب در تهران یا شهرهای دیگر ایران خواهد بود.
روش‌های درمان خشکی زانو بعد از عمل تعویض مفصل
راهکار درمان خشکی زانو بعد از عمل با توجه به شدت و علت زمینه‌ای تعیین می‌شود. تعیین این که کدام روش برای شما مناسب است پس از معاینه پزشکی و طبق نظر ایشان انجام خواهد گرفت. در ادامه به مهم‌ترین راهکارها می‌پردازیم:
۱- فیزیوتراپی و تمرینات توانبخشی
نخستین و مهم‌ترین قدم در درمان شروع جلسات فیزیوتراپی است. در این فرایند بر خم کردم و صاف کردن تدریجی زانو تمرکز می‌شود تا به مرور عضلات چهارسر ران و کشش ملایم تاندون‌ها تقویت شود. به طور معمول جلسات منظم فیزیوتراپی (۲–۳ بار در هفته) در ماه‌های اول بعد از عمل بیشترین تاثیر را دارند.
۲- دارو درمانی
مصرف داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی (مثل ایبوپروفن یا ناپروکسن) برای کاهش التهاب و درد توسط جراح ارتوپد پیشنهاد می‌شود اگر التهاب شدید بود، تزریق کورتیکواستروئید یا داروهای بی‌حس‌کننده داخل مفصل برای کاهش علائم در دستور کار قرار می‌گیرد.
۳- منیپولاسیون تحت بیهوشی manipulation under anesthesia
سایت معتبر Royal Orthopaedic Hospital منیپولاسیون تحت بیهوشی یا MUA را اینگونه توضیح می‌دهد:
“دستکاری تحت بیهوشی یک روش غیرتهاجمی برای بازیابی دامنه حرکتی زانو است. در حالی که شما تحت بیهوشی هستید، جراحان مفصل زانو را با خم و راست کردن “دستکاری” یا حرکت می‌دهند تا آن را شل کرده و درد و سفتی را کاهش دهند. “
بهترین زمان انجام این روش ۶ تا ۱۲ هفته پس از جراحی است، یعنی زمانی که بافت اسکار هنوز نرم است. هرچه این روش درمانی دیرتر انجام شود، تاثیر و موفقیت‌آمیز بودن آن کاهش پیدا می‌کند.
آرتروسکوپی (Arthroscopic Lysis of Adhesion)
در روش لیزر آدهیژن جراح با استفاده از دوربین و ابزار ظریف از طریق سوراخ‌های کوچک وارد مفصل می‌شود و سعی می‌کند چسبندگی‌ها و بافت‌های اسکار را ببرد و بردارد. این روش نسبت به جراحی تهاجم کمتری دارد و دوران نقاهتش کوتاه‌تر است اما مهارت پزشک اهمیت زیادی در موفقیت آن خواهد داشت.
جراحی مجدد مفصل زانو
جراحی مجدد (Revision) آخرین گزینه درمانی است که معمولا در موارد شدید یا وقتی پروتز به‌طور مکانیکی مشکل‌دار شده مورد استفاده قرار می‌گیرد. طی این جراحی پروتز تعویض یا تنظیم می‌شود. ریسک و پیچیدگی این اقدام نسبت به جراحی اولیه بیشتر است و در صورت شکست سایر روش‌ها انجام می‌شود.
تمرینات خانگی و نکات عملی برای بیماران
در تمامی مراحل درمان، انجام فیزیوتراپی و تمرینات خانگی طبق دستور متخصص ضروری است. حتی در صورت استفاده از روش‌های پیشرفته مانند MUA یا آرتروسکوپی هم باید این تمرینات انجام شود تا با افزایش انعطاف‌پذیری، تقویت عضلات و جلوگیری از چسبندگی‌های مفصلی احتمال بازگشت خشکی به حداقل برسد. در ادامه مهم‌ترین اقدامات در خانه را بررسی می‌کنیم:
۱- تمرین صندلی
روی صندلی بنشینید، زانوی خود را به آرامی خم کنید؛ تا جایی که درد شما قابل تحمل (از فشار بیش از حد پرهیز کنید) باشد. پای خود را چند ثانیه در همین حالت نگه دارید و سپس پا را صاف کنید. این کار را روزی ۲ الی ۳ نوبت (هر نوبت ۱۰ الی ۱۵ حرکت) انجام دهید.
۲- تمرین پله
یک پله کوتاه ۱۰ الی ۱۵ سانتی‌متری پیدا کنید. با پای عمل کرده روی پله بروید و دوباره پایین بیایید. این کار را در هر نوبت ۵ الی ۱۰ بار تکرار کنید تا هم قدرت زانو و هم دامنه حرکتی آن به مرور افزایش یابد. اگر اجرای حرکت در اوایل کار برای شما سخت بود می‌توانید از یک نرده یا تکیه‌گاه کمک بگیرید تا خطر افتادن رفع شود.
۳- کشش با حوله
به پشت دراز بکشید؛ یک حوله را نگه داشته و دور کف پا بیندازید. به آرامی حوله را بکشید تا زانوی شما خم شود. پس از خم شدن زانو آن را حدود ۲۰ تا ۳۰ ثانیه در همین حالت نگه دارید. سعی کنید این حرکت ۳ بار در روز تکرار شود.
۴- تمرین کشش چهارسر
پای خود را صاف و ران را سفت و منقبض کنید؛ در همین حالت پشت زانو را به زمین فشار داده و ۵ ثانیه نگه دارید. حداقل این حرکت را روزی ۳ مرتبه و با ۱۰ بار تکرار انجام دهید. این کار باعث تقویت عضله چهارسر ران (کلیدی‌ترین عضله برای ثبات زانو) می‌شود اما اگر درد یا اسپاسم ایجاد شد، شدت یا دفعات تمرین را کم کنید.
۵- خم کردن فعال با کمک دست
روی تخت یا زمین بنشینید و پای خود را به کمک دست‌ها (یا پای سالم دیگر) به آرامی به سمت بدن خم کنید. زانو را در حالت هم حدود ۱۰ ثانیه نگه دارید و سپس رهای کنید. ۱۰ بار این حرکت را تکرار نمایید تا به کشش ملایم مفاصل و افزایش دامنه حرکتی کمک شود.
۶- کمپرس گرم و سرد زانو
کمپرس گرم را ۱۰ دقیقه قبل از هر بار تمرین به مدت ۱۰ دقیقه روی محل عمل زانو نگه دارید تا از خشکی کاسته و عضلات شما را آماده کند. کمپرس سرد را نیز ۱۰ الی ۱۵ دقیقه بعد از تمرینات روی زانو بگذارید تا التهاب و درد کاهش یابد. اگر زانو ورم داشته باشد اهمیت استفاده از کمپرس سرد بیشتر است.
۷- پایش پیشرفت
برای اندازه‌گیری خم شدن زانو و پایش تغییرات ایجاد شده می‌توانید از زاویه‌سنج دستی یا اپلیکیشن موبایل استفاده کنید. نوشتن این یادداشت‌ها می‌تواند در بررسی‌های پزشکی و ایجاد انگیزه و کنترل بهتر موثر باشد.
لازم به ذکر است که حین اجرای تمامی تمرین‌ها نباید درد شدید یا کشیدگی زیادی احساس شود. استمرار داشتن در تمارین از شدت آن‌ها بسیار مهم‌تر است. پس از همان روزهای ابتدایی تمرینات سبک را به صورت روزانه شروع کنید و در صورت امکان به مرور و تحت نظر متخصص به شدت آن‌ها بیفزایید.
پیشگیری از خشکی زانو بعد از تعویض مفصل
در بسیاری از موارد، خشکی زانو به واسطه اقدامات اشتباه بیمار در اجرای مراقبت‌های بعد از عمل زانو ایجاد می‌شود. به همین دلیل پیشنهاد می‌شود با راهکارهای جلوگیری از خشکی زانو آشنا شوید و تمامی سوالات خود را قبل از عمل از پزشک خود بپرسید. در ادامه چند راه پیشگیری از آرتروفیبروز را مرور می‌کنیم:
- شروع زودهنگام حرکت: فیزیوتراپی باید از همان روزهای اول بعد از عمل آغاز شود. حتی حرکات ساده در تخت مانند انقباض عضله چهارسر یا بالا آوردن پا کمک‌کننده‌اند. در این عمل استراحت مطلق به بهبودی شما هیچ کمکی نخواهد کرد.
- پایبندی به برنامه دارویی: مصرف داروهای ضدالتهابی و مسکن طبق دستور پزشک به کاهش درد کمک می‌کند و مانع از بی‌حرکتی ناشی از ترس بیمار می‌شود.
- کنترل عوامل زمینه‌ای: بیماران دیابتی باید قند خون خود را به‌طور منظم چک کنند و بیماران با اضافه‌وزن بهتر است قبل و بعد از عمل برنامه کاهش وزن داشته باشند تا فشار اضافی بر مفصل کمتر شود.
- مراقبت از زخم و پیشگیری از عفونت: بهداشت احتمال عفونت را کم می‌کند. هرگونه علامت عفونت نیز باید به اطلاع پزشک برسد.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
اگر دستورات پزشکی بعد از عمل به درستی اجرایی شود، خشکی زانو با تمرین و فیزیوتراپی به مرور بهبود یافته و دامنه حرکتی زانو زیاد می‌شود. با این حال گفتیم که در برخی شرایط نیاز به اقدامات پزشکی برای درمان وجود دارد. در شرایط زیر، به یک متخصص ارتوپد مراجعه کرده و از ایشان مشورت بگیرید:
- تب و علائم عفونت: گرمی، قرمزی، ترشح چرکی یا بدبو از محل عمل.
- درد شدید و رو به افزایش: دردی که با استراحت و دارو کنترل نشود.
- ناتوانی کامل در خم کردن یا صاف کردن زانو: اگر بعد از چند هفته پیشرفتی دیده نشود یا حرکت بدتر شود.
- صداهای غیرطبیعی یا گیر کردن زانو: ممکن است نشانه جابه‌جایی پروتز یا مشکل مکانیکی باشد.
لازم به ذکر است که اقدام زودهنگام می‌تواند زنان و سختی درمان را کمتر کند. حتی اگر به واسطه عمل زانو، مراجعه حضوری به پزشک برای شما دشوار است؛ پیشنهاد می‌شود به صورت آنلاین با یک متخصص در ارتباط باشید. سامانه نوبت دهی اینترنتی طبیبی نو امکان ویزیت آنلاین مستقیم با بهترین جراحان و متخصصان ارتوپد ایران و هم‌چنین پرسش و پاسخ آنلاین با پزشکان را ایجاد کرده است. تاخیر در مداخله پزشکی می‌تواند باعث ایجاد نیاز برای مداخلات تهاجمی را ایجاد کند.
سخن آخر
خشکی زانو بعد از عمل تعویض مفصل موضوعی است که اگر به‌موقع جدی گرفته نشود، می‌تواند روند بهبودی و کیفیت زندگی شما را تحت‌تأثیر قرار دهد. پایبندی به فیزیوتراپی، انجام تمرینات روزانه، کنترل التهاب و پیگیری دقیق توصیه‌های پزشک مهم‌ترین ابزار شما برای جلوگیری از محدودیت حرکتی است. اگر با وجود رعایت این موارد درد شدید، تورم یا ناتوانی غیرطبیعی در خم و راست کردن زانو داشتید، وقت را تلف نکنید! مراجعه به پزشک متخصص می‌تواند مانع از پیشرفت این عارضه شود و فرصت درمان‌های مؤثرترو البته ساده‌تر را در اختیار شما قرار دهد.
