علائم کم خونی چیست؟

خستگی و ضعف مداوم، رنگ‌پریدگی پوست و مخاط، تنگی نفس به‌ویژه هنگام فعالیت، سرگیجه، غش، سردی دست‌ها و پاها، ضربان قلب تند یا نامنظم و کاهش تمرکز اصلی‌ترین علائم کم خونی هستند. در کم‌خونی ناشی از فقر آهن نیز ممکن است فرد دچار سردردهای مکرر، شکنندگی ناخن، خشکی پوست، ریزش مو یا تمایل به خوردن خاک، گچ و یخ شود. شدت این علائم بسته به نوع و میزان کم‌خونی متفاوت است؛ اما مشاهده چند مورد از آن‌ها به‌طور هم‌زمان، نشانه مهمی برای مراجعه به پزشک و رسیدگی تخصصی است.

چرا شناخت علائم کم‌خونی حیاتی است؟

کم‌خونی چیست؟ در تعریف آنمی، کم‌خونی وضعیتی است که در آن تعداد گلبول‌های قرمز سالم یا میزان هموگلوبین در خون به کمتر از حد طبیعی می‌رسد و کمبود هموگلوبین رخ می‌دهد. هموگلوبین، پروتئینی است در که در داخل گلبول‌های قرمز قرار دارد و مسئول انتقال اکسیژن به تمام بافت‌های بدن است.

وقتی سطح آهن یا هموگلوبین پایین باشد، سلول‌های بدن اکسیژن کافی دریافت نمی‌کنند. کمبود هموگلوبین و سطح گلبول قرمز پایین منجربه بروز علائم کم خونی نظیر ضعف عمومی، خستگی و مشکلات جدی‌تر می‌شود. اهمیت تشخیص زودهنگام این عارضه مربوط به جلوگیری از علائم و عوارض جدی آن است.

از نظر سازمان‌های جهانی، کم‌خونی یکی از شایع‌ترین اختلالات خون است و عوامل مختلفی مانند تغذیه نامناسب، کمبود آهن در رژیم غذایی، بیماری‌های مزمن و شرایط ژنتیکی در ابتلا به این عارضه نقش دارند.

طبق آمار منتشرشده در سازمان جهانی بهداشت، حدود ۳۰.۷ درصد از زنان، ۳۵.۵ درصد از زنان باردار و ۳۰.۵ درصد از زنان غیرباردار در سال ۲۰۲۳ و ۳۹.۸ درصد از کودکان ۶ تا ۵۹ ماهه در سال ۲۰۱۹ به آنمی و فقر آهن مبتلا بوده‌اند.

طبق گزارش پژوهشکده بیماری‌های گوارش و کبد دانشگاه علوم پزشکی تهران پس از بررسی علائم کم خونی در جامعه:

۶۹ درصد جمعیت (هر دوجنس) مورد بررسی در مطالعه، به کم خونی «خفیف»،  ۲۹ درصد به کم خونی «متوسط» و ۲ درصد نیز به کم خونی «شدید» مبتلا هستند.

نشانه‌های عمومی کم‌خونی که نباید نادیده بگیرید

نشانه‌های اولیه و عمومی کم خونی چیست؟ خستگی مزمن، رنگ‌پریدگی پوست و مخاط، تپش قلب و تنگی نفس و سردی اندام رایج‌ترین علائم کم‌خونی هستند که بایستی برای پیشگیری از عوارض جدی‌تر، آن‌ها را بشناسید و به آن‌ها توجه کافی داشته باشید.

خستگی مزمن

وقتی میزان هموگلوبین خون یا تعداد گلبول قرمز پایین باشد، اکسیژن کمتری به بافت‌ها می‌رسد. این کمبود اکسیژن باعث اختلال در متابولیسم هوازی و کاهش انرژی سلول‌ها می‌شود و احساس خستگی مداوم ایجاد می‌کند.

در کم‌خونی خفیف، احساس خستگی خفیفی رخ می‌دهد که اغلب نادیده گرفته می‌شود یا به عوامل دیگری نسبت داده می‌شود؛ اما در کم‌خونی متوسط تا شدید، خستگی آشکار، کاهش توان انجام فعالیت‌های روزانه و گاهی سرگیجه یا کندی ذهنی رخ می‌دهد.

رنگ‌پریدگی پوست و مخاط

با کاهش هموگلوبین، میزان اکسی‌هموگلوبین خون کم می‌شود. این موضوع باعث بروز علائم کم خونی نظیر پوست رنگ‌پریده، ملتحمه چشم، بستر ناخن‌ها و مخاط دهان می‌شود. در کم‌خونی خفیف، رنگ‌پریدگی خفیف در نواحی داخلی پلک یا بستر ناخن به وجود می‌آید؛ اما در کم‌خونی شدید، رنگ‌پریدگی واضح و عمومی پوست و در مواردی زردی پوست نیز دیده می‌شود.

تپش قلب و نفس‌تنگی

هنگامی که اکسیژن خون کاهش پیدا می‌کند، قلب سرعت و حجم ضربان را افزایش می‌دهد. این موضوع منجر به تپش قلب می‌شود. همچنین، کمبود اکسیژن در عضلات و ریه باعث  تنفس دشوار می‌شود.

تپش قلب یا تنگی نفس فقط هنگام فعالیت یا ورزش از علائم کم خونی خفیف هستند. در حالی که در کم‌خونی متوسط تا شدید، تپش قلب مداوم، آریتمی، عدم تحمل فعالیت، درد قفسه سینه یا علائم نارسایی قلب رخ می‌دهد.

سردی دست و پا

کمبود اکسیژن باعث کاهش جریان خون محیطی می‌شود. در این حالت، سیستم تنظیم حرارت بدن ضعیف‌تر عمل می‌کند. در کم‌خونی ناشی از فقر آهن، عملکرد تیروئید نیز مختل می‌شود. در نهایت، این موضوع به کاهش توان گرم‌کردن بدن منجر می‌شود.

در کم‌خونی خفیف، احساس گه‌گاهی سرما در دست و پا حتی در هوای نسبتا معتدل رخ می‌دهد. در حالی که در کم‌خونی متوسط تا شدید، سردی دائمی اندام‌ها، عدم تحمل سرما و همراهی با علائم دیگر مثل خستگی و کاهش تمرکز مشاهده می‌شود.

به طور کلی، شدت هر یک از نشانه‌های کم‌خونی در سطح خفیف، متوسط و شدید به این صورت است:

علائم خاص کم‌خونی ناشی از فقر آهن

ناخن‌های قاشقی، پیکا (میل به خوردن خاک، یخ، گچ)، زخم یا التهاب زبان و ریزش مو و پوست خشک علائم کم خونی ناشی از فقر آهن هستند که در مراحل شدیدتر بروز پیدا می‌کنند. اصلاح میزان آهن بدن به بهبود کم‌خونی فقر آهن و آنمی میکروسیتیک و کاهش علائم آن‌ها کمک می‌کند.

ناخن‌های قاشقی

کمبود آهن باعث نازک‌شدن، تغییر شکل و شکنندگی ناخن‌ها می‌شود. همچنین، کاهش اکسیژن‌رسانی به ناخن‌ها بر رشد و شکل طبیعی آن‌ها تاثیر می‌گذارد. به طوری که ناخن‌ها به‌تدریج حالت مقعر، قاشقی یا کویلونیشیا پیدا می‌کنند. این تغییر شکل نادر و خاص است و تنها در کم‌خونی شدید دیده می‌شود.

پیکا (میل به خوردن خاک، یخ، گچ)

به میل غیرعادی به خوردن مواد غیرخوراکی مانند خاک، یخ یا گچ، پیکا گفته می‌شود. این مورد، یکی از نشانه‌های کمیاب و مشخص کم‌خونی فقر آهن محسوب می‌شود. این ویژگی با مصرف آهن و جبران کمبود آن در بدن، به‌سرعت تسکین پیدا می‌کند.

التهاب یا زخم زبان

در مواردی، فقر آهن باعث تورم و التهاب زبان می‌شود. به طوری که زبان صاف و براق می‌شود و فرد احساس سوزش یا درد در زبان را تجربه می‌کند. این وضعیت گاهی با ترک خوردن گوشه‌های دهان نیز همراه است.

ریزش مو، پوست خشک

در آنمی فقر آهن، کاهش اکسیژن‌رسانی، نشانه‌های تغذیه‌ای نامناسب و کمبود ذخایر آهن مورد نیاز برای رشد سلولی منجربه علائم پوستی نظیر خشکی پوست، ریزش مو و موهای خشک و آسیب‌دیده می‌شود.

تفاوت علائم کم‌خونی در زنان، کودکان و سالمندان

شدت و نوع علائم کم خونی در زنان، کودکان و سالمندان متفاوت است. تفاوت در وضعیت هورمونی، نیازهای تغذیه‌ای، شرایط فیزیولوژیک و بیماری‌های همراه، باعث می‌شود نشانه‌ها در هر گروه به شکل متفاوتی ظاهر شوند.

علائم در زنان (ویژه بارداری، قاعدگی سنگین)

علائم کم خونی شدید در بانوان از نظر فیزیولوژیکی، در سنین باروری و در دوران بارداری بیشتر رخ می‌دهد. از دست‌دادن خون و آهن در قاعدگی‌های سنگین و افزایش نیاز به آهن در بارداری برای پشتیبانی از رشد جنین، اصلی‌ترین دلایل کم خونی در زنان و آنمی دوران بارداری هستند.

خستگی شدید، ضعف، ضربان قلب سریع، تنگی نفس، رنگ‌پریدگی پوست و غشاها، سردی دست و پا، سردرد، سفیدی زبان یا ناخن‌ها، علاقه به خوردن مواد غیرغذایی نظیر خاک و گچ شایع‌ترین علائم کم‌خونی در زنان هستند. درد قفسه سینه، تنگی نفس شدید، نارسایی قلبی، خونریزی شدید پس از زایمان یا آسیب جنین نیز نشان‌دهنده کم‌خونی شدید هستند و به پیگیری فوری نیاز دارند.

علائم در کودکان و نوجوانان

نیاز به آهن در کودکان، نوزادان زودرس، کم‌وزن و خردسالان در حال رشد، بالا است. آن‌ها با ذخایر اولیه آهن متولد می‌شوند؛ اما برای پیشگیری از ابتلا به آنمی مزمن و ضعف رشد و تکامل به مقادیر بیشتری از آهن نیاز دارند. رنگ‌پریدگی، خستگی، تحریک‌پذیری، کم‌اشتهایی، خواب بیشتر، تپش قلب، سردرد ناشی از کم‌خونی، سرگیجه، غش، نفس‌تند، تورم دست و پا و رفتارهای غیرعادی نظیر پرخوری مواد غیرخوراکی شایع‌ترین نشانه‌های کم‌خونی در کودکان هستند.

زردی پوست یا چشم‌ها، ادرار تیره، تاخیر در رشد و آسیب عصبی دائمی در صورت کم‌خونی مزمن و شدید، علائم هشداردهنده کم‌خونی در کودکان و نوجوانان هستند که بایستی جدی گرفته شوند.

علائم در سالمندان (با بیماری‌های زمینه‌ای)

ممکن است کم‌خونی در سالمندان، به دلیل عملکرد ضعیف جذب مواد مغذی، بیماری‌های مزمن یا تاثیر بیماری‌های زمینه‌ای مانند نارسایی کلیه یا التهاب مزمن رخ دهد. خستگی، ضعف، نفس‌تنگی، گیجی، کاهش شناخت، کاهش تعادل و قدرت عضلانی و افت عملکرد کلی روزمره بارزترین علائم کم خونی در این بازه سنی هستند  و گاها با علائم سالمندی استباه گرفته می‌شوند.

شروع آریتمی و نارسایی قلبی و کاهش قابل توجه شناخت یا تعادل نیز علائم اورژانسی کم‌خونی وابسته به سن بالا هستند که نیاز به بررسی سریع پزشکی و درمان فوری دارند.

چه زمانی علائم کم‌خونی نیاز به بررسی فوری دارند؟

در بسیاری از موارد، کم خونی به‌تدریج بروز می‌کند. به همین دلیل ممکن است بدون علائم یا دارای علائم خفیفی باشد. با این وجود، گاهی نشانه‌هایی ظاهر می‌شوند که بی‌توجهی به آن‌ها ممکن است خطرناک باشد. در چنین شرایطی، مراجعه فوری به پزشک برای بررسی علل کم خونی، انجام آزمایش کم‌خونی و شروع درمان ضروری است.

علائم هشداردهنده (غش، تنگی نفس شدید، درد قفسه سینه)

برخی نشانه‌هایی که در اثر کم‌خونی بروز پیدا می‌کنند، ممکن است خطرناک باشند. به همین دلیل، در صورت مشاهده آن‌ها بایستی فورا به پزشک مراجعه کنید یا با اورژانس تماس بگیرید. علائم کم خونی (هشداردهنده) عبارت‌اند از:

• در کم‌خونی شدید یا خونریزی حاد ناشی از افت ناگهانی هموگلوبین یا از دست‌دادن سریع خون، فرد دچار غش می‌شود یا در آستانه غش‌کردن همراه با رنگ‌پریدگی، سرگیجه یا تپش قلب قرار می‌گیرد.
• فرد تنگی نفس شدیدی در حالت استراحت یا با فعالیت بسیار کم تجربه می‌کند که نشان‌دهنده کاهش شدید اکسیژن‌رسانی به بافت‌ها است. این موضوع در افرادی که مشکلات قلبی یا ریوی دارند، بسیار نگران‌کننده است.
• فرد ممکن است درد غیرطبیعی در قفسه سینه خود مشاهده کند. این موضوع، ناشی از کاهش ظرفیت حمل اکسیژن و کمبود خون‌رسانی به عضله قلب است و به بررسی فوری نیاز دارد.

سایر علائم هشدار شامل تپش قلب سریع، افت فشار خون، تعریق سرد، رنگ‌پریدگی شدید، گیجی و تغییر سطح هوشیاری هستند که ممکن است به معنای خونریزی یا شوک باشند.

کم‌خونی پنهان یا بدون علامت

علائم کم خونی همیشه واضح نیستد. در مواردی که کاهش هموگلوبین تدریجی باشد، بدن فرصت تطابق پیدا می‌کند و ممکن است فرد تا مراحل پیشرفته متوجه کم‌خونی بدون علامت نشود.

در کم‌خونی‌های مزمن یا خفیف، معمولا خستگی، ضعف، سردرد و کاهش تحمل فعالیت بدنی نشانه کم‌خونی هستند. تست CBC اولین گام برای شناسایی وجود و شدت کم‌خونی و دسته‌بندی آن است. آزمایش فریتین نیز مشخص می‌کند که آیا کم‌خونی ناشی از کمبود آهن است یا خیر. این دو موضوع راهنمای اصلی درمان خواهند بود.

در مراحل ابتدایی کمبود آهن، نتیجه CBC  طبیعی به نظر می‌رسد؛ اما فریتین خون پایین است. این حالت به «کمبود آهن پنهانی» معروف است و به عنوان پیش‌زمینه ایجاد کم‌خونی آشکار شناخته می‌شود.

تشخیص کم‌خونی بدون علامت با آزمایش خون آغاز می‌شود:

• آزمایش شمارش کامل سلول‌های خون (CBC) برای تشخیص هموگلوبین پایین، هماتوکریت و تعداد گلبول‌های قرمز.
• آزمایش فریتین سرم برای بررسی سطح آهن و اندازه‌گیری دقیق شاخص ذخایر آهن بدن.
• آزمایش‌های تکمیلی برای غربالگری خون و بررسی آهن سرم، ظرفیت کل اتصال آهن (TIBC) و درصد اشباع ترانسفرین برای زمانی که نتیجه فریتین واضح نیست.
• آزمایش شمارش رتیکولوسیت برای بررسی عملکرد مغز استخوان در تولید گلبول قرمز.
• آزمایش اسمیر خون محیطی (PBS) برای ارزیابی شکل و وضعیت گلبول‌ها.
• آزمایش اندازه‌گیری ویتامین B12 و اسید فولیک در موارد کم‌خونی ماکروسیتیک.

اشتباهات رایج در شناسایی یا نادیده گرفتن علائم کم‌خونی

با وجود این که کم‌خونی یکی از مشکلات شایع و قابل درمان است، بسیاری از افراد به دلیل برداشت‌های نادرست یا بی‌توجهی به علائم کم خونی، مسیر تشخیص و درمان را دشوارتر می‌سازند. برای مثال، برخی از علائم ناشی از وجود این عارضه را به مشکلات روزمره نسبت می‌دهند یا به مصرف بی‌رویه از قرص و مکمل‌ها می‌پردازند.

خوددرمانی اشتباه

بسیاری از افراد بدون مشورت با پزشک به خوددرمانی و مصرف نادرست آهن می‌پردازند. در حالی که مصرف زیاد آهن ممکن است به انباشته‌شدن آهن در بدن، آسیب کبدی و سایر عوارض جدی منجر شود.

نادیده گرفتن علائم در کودکان یا سالمندان

کم‌خونی در کودکان معمولا بدون علائم آشکار بروز می‌کند. این مورد باعث خطا در تشخیص کم‌خونی می‌شود و ممکن است والدین متوجه این عارضه در کودکان نشوند. تشخیص دیرهنگام این عارضه منجربه تاخیر رشد، اختلالات رفتاری یا مشکلات شناختی خواهد شد.

در سالمندان نیز علائم کم خونی مانند خستگی مفرط، ضعف یا سرگیجه به بالابودن سن نسبت داده می‌شود و کم‌خونی جدی گرفته نمی‌شود. این موارد با عنوان علائم اشتباه کم‌خونی نیز شناخته می‌شوند و خطر بروز عوارضی نظیر مشکلات قلبی و تشخیص غلط و خطای پزشکی را افزایش می‌دهند.

مصرف بی‌رویه قرص آهن

استفاده طولانی‌مدت و بدون نظارت از قرص و مکمل‌های آهن باعث بروز مشکلات گوارشی مانند یبوست، تهوع، احساس طعم فلزی و تیره‌شدن رنگ مدفوع می‌شود. آسیب‌دیدگی کبد، قلب و کلیه‌ها نیز از دیگر عوارض قرص آهن در صورت مصرف بی‌رویه آن است.

چه اقداماتی برای کاهش علائم و پیشگیری از کم‌خونی مؤثرند؟

کم‌خونی علاوه بر سطح انرژی و تمرکز، سلامت عمومی بدن را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد. شما با انجام برخی نکات در انتخاب مواد غذایی سرشار از آهن و ویتامین‌های ضروری، مصرف به‌موقع و صحیح مکمل‌ها و ایجاد تغییرات مثبت در سبک زندگی می‌توانید به درمان کم‌خونی بپردازید یا از بروز آن پیشگیری کنید.

تغذیه غنی از آهن و ویتامین‌ها

برای کاهش علائم کم خونی و پیشگیری از آن، بایستی تغذیه غنی از آهن و ویتامین‌ها داشته باشید. آهن در منابع حیوانی مانند گوشت قرمز، جگر، ماهی و صدف‌ها یافت می‌شود و جذب بسیار بالایی دارد. نوع دیگری از آهن در منابع گیاهی مانند حبوبات، سبزیجات برگ‌سبز، دانه‌ها، مغزها و غلات یافت می‌شود. جذب این نوع آهن کمتر است؛ اما استفاده مناسب از آن، بسیار موثر است.

مکمل‌های مناسب و زمان مصرف

در صورتی که کم‌خونی فرد در سطح متوسط تا شدید قرار داشته باشد یا سطح آهن او پایین باشد، مصرف مکمل‌های آهن تحت نظر پزشک توصیه می‌شود. مکمل‌های آهن، فولیک اسید و ویتامین B12 برای درمان کم خونی مفید هستند.

هنگام مصرف مکمل‌های آهن و کم‌خونی به این نکات توجه کنید:

• مصرف همراه یک منبع ویتامین C به جذب بهتر آهن برای درمان کم‌خونی کمک می‌کند.
• از مصرف هم‌زمان با غذاهای کلسیم‌دار، چای، قهوه یا داروهایی مانند آنتی‌اسیدها پرهیز کنید جهت جلوگیری از کاهش جذب، خودداری کنید.
• مصرف این مکمل‌ها همراه غذا عوارض گوارشی مانند یبوست یا درد شکمی را کاهش می‌دهد؛ اما جذب دارو نیز ممکن است کاهش پیدا کند.
• تحت نظر پزشک به مصرف دارو و مکمل آهن بپردازید.

سبک زندگی سالم (ورزش، خواب، استرس)

برای پیشگیری آنمی و مقابله با علائم کم خونی و تقویت کلی بدن، بایستی به سبک زندگی خود به طور ویژه‌ای توجه کنید:

• برای بهبود جریان خون و اکسیژن‌رسانی بافت‌ها، فعالیت‌های هوازی سبک مانند پیاده‌روی یا دوچرخه انجام دهید. جهت جلوگیری از تشدید خستگی ناشی از کم‌خونی، از انجام فعالیت‌های سنگبن بپرهیزید.
• برای کاهش خستگی ناشی از کم‌خونی، بهبود سطح انرژی و کمک به تقویت خون، خواب کافی و منظم داشته باشید.
• جهت جذب بهتر آهن، استرس خود را کاهش دهید تا التهابات داخلی نیز کاهش پیدا کنند. تکنیک‌هایی مانند تنفس عمیق و مدیتیشن را امتحان کنید.
• رژیم غذایی کم‌خونی و تغذیه سالم و مفیدی برای خود تنظیم کنید.

جمع‌بندی 

خستگی مفرط، رنگ‌پریدگی پوست، تنگی نفس، سرگیجه، سردرد، تپش قلب، سردی دست و پا و کاهش تمرکز نشانه‌های اولیه کم‌خونی هستند. در صورت مشاهده چند مورد از این علائم به طور هم‌زمان، بایستی پیگیری‌های پزشکی صورت بگیرد.

تشخیص به‌موقع از بروز بسیاری از مشکلات جدی‌تر جلوگیری می‌کند. اگر علائم کم خونی را در خود یا عزیزانتان مشاهده می‌کنید، برای بازگشت سلامت خود همین حالا برای رزرو وقت مشاوره حضوری یا آنلاین و مطرح‌کردن پرسش‌های خود با پزشکان طبیبی نو اقدام کنید تا بهترین راهکار درمانی در اختیار شما قرار بگیرد.