چگونه علائم کم خونی در کودکان را بشناسیم؟ | راهنمای والدین
کم‌خونی یکی از مشکلات شایع دوران رشد و از عوامل موثر بر سلامت جسمی و ذهنی کودکان است. این بیماری در سنین مختلف نشانه‌های متفاوتی دارد؛ اما در سال‌های حساس مدرسه اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. برای مثال، علائم کم خونی در کودکان ۸ ساله تا ۱۱ ساله شامل خستگی زودهنگام، رنگ‌پریدگی و کاهش تمرکز خواهد بود که اگر به‌موقع تشخیص داده نشود، روند یادگیری و رشد طبیعی آن‌ها را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. اگر از این علائم آگاه شده و در زمان مناسب به پزشک مراجعه کنید، می‌توانید از ابتلای کودک خود به بیماری پیشگیری کرده و یا به‌موقع برای درمان او اقدام کنید.
علائم کم خونی در کودکان
علائم کم خونی در کودکان طیف وسیعی دارد و با توجه به سن کودک، می‌تواند به شکل‌های متفاوتی بروز کند. برای مثال، در نوزادان و شیرخوارگان، رشد وزنی کاهش می‌یابد و نشانه‌هایی مانند رنگ‌پریدگی پوست، ضعف در مکیدن شیر و خواب‌آلودگی بیش‌ازحد دیده میشود.
علائم کم خونی در کودکان ۸ ساله شامل خستگی کودک در حین بازی، سردی دست و پا، کندی رشد، ریزش مو و مشکلات یادگیری خواهد بود. این درحالی‌ست که علائم کم خونی در کودکان ۱۱ ساله که فشار تحصیلی بیشتری دارند، به شکل کاهش تمرکز، افت نمرات، تحریک‌پذیری بیشتر، تپش قلب و خستگی مزمن بروز پیدا می‌کند. توجه داشته باشید که میل غیرطبیعی به خوردن مواد غیرخوراکی (پیکا) در همه سنین، می‌تواند زنگ هشدار باشد.
جدول علائم کم خونی در کودکان به تفکیک گروه سنی:
| گروه سنی | علائم جسمی | علائم رفتاری | علائم خاص |
| نوزادان و شیرخواران | رنگ‌پریدگی، ضعف مکیدن، خواب‌آلودگی زیاد، رشد کندتر | کاهش هوشیاری، بی‌تفاوتی نسبت به اطراف | __ |
| کودکان تا ۸ سال | خستگی کودک، سردی اندام‌ها، ریزش مو، کندی رشد | کاهش تمرکز، تحریک‌پذیری، افت در یادگیری | پیکا (خوردن خاک، یخ و…) |
| نوجوانان و کودکان ۱۱ سال به بالا | تپش قلب، ضعف جسمی، خستگی مداوم | افت تحصیلی، زودرنجی، اضطراب | پیکا، احساس ضعف در فعالیت‌های روزانه |
مقایسه سرعت رشد و عملکرد این کودکان با کودکان سالم، نشان می‌دهد که علائم این بیماری به سرعت پیشرفت می‌کند و اگر درمان نشود، تأثیری منفی بر رشد جسمی و ذهنی کودک خواهد داشت.
کم خونی در کودکان به چه معناست؟
کم‌خونی کودکان به وضعیتی گفته میشود که تولید هموگلوبین و گلبول‌های قرمز در بدن کودک کاهش یافته و خون، توانایی انتقال اکسیژن به بافت‌های داخلی را از دست می‌دهد.
بر اساس آمار رسمی سازمان جهانی بهداشت (WHO) در سال ۲۰۱۹، حدود ۳۹.۸ درصد از کودکان ۶ تا ۵۹ ماهه در جهان، به کم‌خونی مبتلا بوده‌اند؛ چیزی معادل بیش از ۲۶۹ میلیون کودک. در ایران نیز شیوع کم‌خونی در کودکان زیر دو سال، حدود ۱۷٪ گزارش شده است.
این آمار نشان می‌دهد که اهمیت تشخیص کم‌خونی در سال‌های اولیۀ رشد کودک و درمان زودهنگام، چقدر بالاست! چراکه مغز و بدن، در سال‌های اولیۀ زندگی با سرعت در حال رشد هستند. بنابراین اگر والدین نسبت به علائم کم خونی در کودکان بی‌تفاوت باشند، ممکن است رشد و یادگیری کودک مختل شود و سلامتی او را به خطر اندازد.
انواع کم‌خونی در کودکان
بیماری کم‌خونی (anemia) بر اساس شدت و علت آن سه نوع دارد و به سه دستۀ خفیف، متوسط و شدید تقسیم میشود.
شایع‌ترین انواع کم‌خونی در کودکان، کم‌خونی خفیف است که از فقر یا کمبود آهن (iron deficiency anemia) ناشی میشود. آهن برای ساخت هموگلوبین ضروری است و کمبود آن می‌تواند انتقال اکسیژن در خون را با مشکل مواجه کند. این کم خونی در کودکان ۸ ساله بیشتر دیده میشود و علائم این گروه سنی را به دنبال دارد.
نوع دیگر، کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین B12 یا اسید فولیک است که به اختلال در تولید گلبول قرمز منجر شده و می‌تواند بی‌حسی اندام، خستگی شدید و مشکلات عصبی را به دنبال داشته باشد. نکتۀ جالب توجه این است که این بیماری، هم نوزادان ۶ تا ۱۱ ماهه و هم کودکان و نوجوانان ۱۱ تا ۱۷ ساله را درگیر می‌کند.
در برخی موارد نیز ممکن است کم‌خونی ریشه در بیماری‌های قدیمی داشته باشد. به‌عنوان مثال، بیماری‌های مزمن مانند نارسایی کلیه یا التهاب‌های طولانی‌مدت، می‌تواند انتقال اکسیژن را در بدن فرد با مشکل مواجه کند. همچنین کم‌خونی ارثی و ژنتیکی مانند تالاسمی و آنمی داسی‌شکل، ساختار گلبول قرمز را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و نیاز به درمان تخصصی دارد.
جدول شدت کم‌خونی در کودکان به تفکیک علل و علائم
| شدت کم‌خونی | علل بیماری | نشانه‌های رایج |
| خفیف | فقر آهن خفیف، رژیم غذایی نامتعادل، رشد سریع بدون دریافت کافی آهن | رنگ‌پریدگی خفیف، خستگی گاه‌به‌گاه، بی‌اشتهایی جزئی |
| متوسط | فقر آهن طولانی‌مدت، کمبود ویتامین B12، بیماری‌های عفونی مزمن | خستگی کودک در فعالیت‌های سبک، کاهش تمرکز در مدرسه، سرگیجه، سردی دست‌ها و پاها |
| شدید | بیماری‌های مزمن، عوامل ژنتیکی، سوءتغذیه شدید | تپش قلب، تنگی نفس، ضعف شدید عضلات، اختلال در رشد و یادگیری، تغییرات رفتاری شدید |
روش‌های تشخیص کم خونی در کودکان
برای تشخیص علائم کم‌خونی در کودکان، هم می‌توان وضعیت بالینی بیمار را بررسی کرد و هم از چندین روش آزمایش خون کمک گرفت. پزشک با بررسی وضعیت عمومی کودک و نتایج آزمایش‌های زیر، نوع و شدت کم‌خونی را مشخص کرده و بر اساس آن، روش درمان مناسب را انتخاب می‌کند. متخصصان اطفال با آگاهی بر مواردی مانند اینکه دیابت در کودکان از چه سنی شروع میشود یا مهم‌ترین علائم کم خونی در کودکان چیست، بهترین عملکرد را در زمینه تشخیص و درمان خواهند داشت.
بررسی علائم بالینی توسط پزشک
پزشک علائم فیزیکی کودک مثل رنگ‌پریدگی، خستگی مزمن، تپش قلب یا میزان رشد او را بررسی می‌کند و برنامۀ غذایی کودک را مورد مطالعه قرار می‌دهد. این اطلاعات به متخصص خون کودک کمک می‌کند تا شناخت دقیق‌تری از بیماری به دست بیاورد و آزمایش‌های موردنیاز را تجویز کند. دقت کنید که علائم کم خونی شدید در بانوان و کودکان تفاوت‌هایی دارد و بررسی‌ها باید توسط پزشک مربوطه انجام شود.
آزمایش CBC؛ اصلی‌ترین آزمایش کم‌خونی
تست خون CBC یا شمارش کامل سلول‌های خونی، آزمایشی رایج است که میزان هموگلوبین، هماتوکریت، میانگین حجم گلبول قرمز (MCV) و میزان اختلاف سایز گلبول‌های قرمز (RDW) را اندازه می‌گیرد. برای مثال، پایین بودن هموگلوبین، افت MCV (کوچک بودن سلول‌ها) و بالا بودن RDW (تفاوت زیاد در سایز گلبول‌ها) در یک نمونه آزمایش، می‌تواند از علائم کم خونی در کودکان ۱۱ ساله باشد.
آزمایش‌های تکمیلی آهن
پس از آزمایش CBC، ممکن است پزشک برای بررسی ذخایر آهن بدن کودک، چند آزمایش دیگر نیز انجام دهد. مهم‌ترین این تست‌ها، فریتین است که نشان می‌دهد بدن کودک چقدر آهن ذخیره کرده است. اگر میزان فریتین پایین باشد (کمتر از ۱۲ در کودکان زیر ۵ سال و کمتر از ۱۵ در کودکان ۵ تا ۱۲ ساله)، یعنی بدن آهن کافی ندارد.
دیگر آزمایش تشخیص کم‌خونی، تست TIBC است که توانایی خون برای حمل آهن را می‌سنجد. بالا بودن این عدد، نشانۀ این است که بدن کمبود آهن داشته و به آهن بیشتری نیاز دارد.
تشخیص افتراقی
برخی اوقات، نتیجه آزمایش خون علائم مشابه چند بیماری مختلف را نشان می‌دهد. در این مواقع، پزشک با بررسی موارد زیر:
- بزرگ‌بودن بیش‌ازحد گلبول‌های قرمز
- شکل غیرطبیعی گلبول‌ها
- بررسی تخریب گلبول‌های قرمز
مطمئن میشود که آیا مشکل کم‌خونی است یا بیماری دیگری در بدن کودک وجود دارد.
درمان کم‌خونی در کودکان
روش‌های درمان کم‌خونی در کودکان بسته به شدت بیماری و علت آن متفاوت است. در بیشتر موارد، پزشک از قطره یا شربت مکمل آهن کودکان استفاده می‌کند. اگر نیاز باشد ویتامین B12 و اسید فولیک نیز تجویز میشود.
در کنار دارو، رژیم غذایی سرشار از غذاهای خون‌ساز مانند گوشت قرمز، جگر، عدس و سبزیجات هم توصیه میشود. در موارد شدیدتر یا کم‌خونی‌های ژنتیکی، ممکن است درمان‌های پیشرفته‌تری مثل تزریق آهن یا انتقال خون انجام شود. یک انسان بالغ معمولا واکنش سریع‌تری به علائم نشان می‌دهد و به همین دلیل درمان سریع کم خونی در مردان و زنان سریع‌تر از کودکان انجام خواهد گرفت.
روش‌های پیشگیری از کم‌خونی
همۀ ما می‌دانیم که پیشگیری بهتر از درمان است! پیشگیری از کم‌خونی نیز بسیار آسان‌تر از درمان آن است و به چند اقدام ساده نیاز دارد. برای مثال، تغذیه مناسب شامل غذاهای سرشار از آهن و خون‌ساز برای کودک بسیار ضروری است. فراموش نکنید که مصرف ویتامین C همراه با وعده‌های غذایی، به جذب بهتر آهن کمک می‌کند.
انجام منظم آزمایش‌های خون به شناسایی زودهنگام علائم کم خونی در کودکان کمک می‌کند و در صورت لزوم، مصرف مکمل پیشگیرانه آهن تحت نظر پزشک متخصص اطفال، می‌تواند از بروز این بیماری جلوگیری کند.
باورهای اشتباه و دغدغه‌های والدین
والدین ایرانی، معمولا با سؤالات رایج و نگرانی‌های مشابهی درباره کم‌خونی کودکان خود روبه‌رو هستند. برای مثال، برخی تصور می‌کنند که این بیماری فقط با خستگی همراه است و نشانه‌های دیگری ندارد. گروهی دیگر بر این باورند که خوردن آلو بخارا یا دمنوش‌های گیاهی به‌عنوان درمان خانگی کم‌خونی کافی هستند. حتی در مواردی، مصرف چای بعد از غذا بی‌اهمیت تلقی میشود، در حالی‌که می‌تواند مانع جذب آهن شود! شما به عنوان والدی آگاه باید بدانید که اگر این دسته از باورهای غلط کم‌خونی را اصلاح نکنید، نه‌تنها روند درمان به تعویق می‌افتد، بلکه رشد و یادگیری کودک نیز با مشکل مواجه میشود.
درمان کم خونی در کودکان توسط پزشک متخصص
درمان کم‌خونی نوجوانان و کودکان، به توجه جدی والدین به نشانه‌های اولیه نیاز دارد. همان‌طور که دیدیم، علائم کم خونی در کودکان می‌تواند از خستگی و رنگ‌پریدگی گرفته تا کاهش تمرکز و افت رشد متفاوت باشد و در هر سنی به شکل خاصی بروز کند. شناخت به‌موقع این علائم، انجام آزمایش‌های تشخیصی و شروع درمان با مصرف مکمل‌ها یا سایر روش‌های پزشکی، کلید پیشگیری از عوارض جدی در رشد و یادگیری کودک شماست. برای اطمینان از سلامت فرزندتان و دریافت برنامه درمانی اختصاصی، می‌توانید همین حالا از طریق وبسایت طبیبی نو وقت معاینه رزرو کرده و با یک متخصص خون کودک در تهران یا سایر شهرهای ایران مشاوره کنید.
سوالات متداول مربوط به علائم کم خونی در کودکان
کم‌خونی در کودکان چه تاثیری بر رشد دارد؟
کم‌خونی طولانی‌مدت می‌تواند باعث تأخیر در رشد جسمی، تکامل مغزی و مشکلات یادگیری شود.
بی‌اشتهایی کودک می‌تواند نشانه کم‌خونی باشد؟
بله، بسیاری از کودکان مبتلا به کم‌خونی دچار کاهش اشتها می‌شوند.
خواب‌آلودگی یا بی‌حوصلگی کودک به کم‌خونی مربوط میشود؟
بله، چون اکسیژن کافی به مغز نمی‌رسد، کودک بیشتر دچار خواب‌آلودگی، بی‌حوصلگی یا کاهش تمرکز میشود.
آیا ریزش مو یا شکنندگی ناخن‌ها می‌تواند از علائم کم‌خونی باشد؟
بله، کمبود آهن ناشی از کم‌خونی می‌تواند باعث ریزش مو و شکنندگی ناخن‌ها در کودکان شود.
چه آزمایشی برای تشخیص کم‌خونی در کودکان لازم است؟
آزمایش خون (CBC) برای بررسی هموگلوبین، هماتوکریت و سایر شاخص‌ها مهم‌ترین تست تشخیصی است.
آیا کم‌خونی کودکان همیشه به دلیل کمبود آهن است؟
خیر، دلایل دیگری مثل کمبود ویتامین B12، فولات یا بیماری‌های ژنتیکی مثل تالاسمی هم می‌توانند عامل باشند.
کم‌خونی در نوزادان چه علائمی دارد؟
بی‌قراری، تغذیه ضعیف، رنگ‌پریدگی، خواب بیش از حد یا بالعکس بی‌خوابی می‌توانند نشانه باشند.
آیا کم‌خونی روی سیستم ایمنی کودک تاثیر دارد؟
بله، کم‌خونی می‌تواند سیستم ایمنی را ضعیف کند و کودک را مستعد عفونت‌های مکرر سازد.
چه کودکانی بیشتر در معرض کم‌خونی هستند؟
کودکان شیرخوار (به‌خصوص بعد از ۶ ماهگی)، کودکانی که رژیم غذایی ضعیف دارند و کودکان مبتلا به بیماری‌های مزمن.
