نوروفیدبک چیست؟ + کاربرد آن برای بیماری های روان

مغز انسان همانند یک ابررایانه عمل می‌کند که تمامی احساسات، تصمیم‌ها، حرکات و افکار ما را تحت کنترل دارد. خارج شدن مغز از حالت تعادل می‌تواند مشکلات جدی‌ مانند افسردگی، بیش‌فعالی، میگرن و… را ایجاد کند.

روش‌های درمانی سنتی مانند دارو یا روان‌درمانی گرچه رایج هستند اما همیشه موثر نبوده و معمولا با عوارض جانبی مختلفی همراه خواهند بود. نوروفیدبک به عنوان یک روش نوین و غیرتهاجمی با دریافت بازخورد امواج مغزی و آموزش مغز از طریق اصلاح سیگنال‌های عصبی به بهبود عملکرد ذهن کمک می‌کند.

درمان نوروفیدبک، بر بسیاری از اختلالات روانی، عصبی و رفتاری تاثیرگذار بوده و با حداقل عوارض و نتیجه‌گیری بلند مدت همراه است. طرز کار دستگاه نوروفیدبک نیز برای درمان مغز هر شخص و هر اختلال شخصی‌سازی خواهد شد. به این ترتیب اگر برای بهبود سلامت روان و عملکرد مغز خود به دنبال روشی علمی، ایمن و بدون دارو هستید، بهتر است به دنبال این باشید که نوروفیدبک چیست و در چه زمینه‌هایی می‌تواند به شما کمک کند.

نوروفیدبک چیست؟

نوروفیدبک (Neurofeedback)، یکی از شاخه‌های بیوفیدبک به شمار می‌رود که با استفاده از بازخورد امواج مغزی، به افراد در اصلاح الگوهای فعالیت مغز کمک می‌کند. این تکنولوژی نوین با ثبت سیگنال‌های  EEG (الکتروانسفالوگرام)، نحوه عملکرد مغز را ارزیابی کرده و بازخورد مناسبی را ارائه می‌دهد.

این بازخورد ممکن است به صورت تصویر، صدا یا تغییراتی دیگر باشد و مغز یاد می‌گیرد که با دریافت این بازخوردها چگونه فعالیت خود را بهینه کند.

مغز ما یک عضله است و عملکرد آن می‌تواند اصلاح شود. نوروفیدبک را می‌توان یک آموزش مغزی دانست که بدون نیاز به دارو، مداخلات تهاجمی و عوارض جدی به بهبود عملکرد مغز کمک می‌کند.

اختلالات عصبی، روانی و رفتاری معمولا با الگوهای غیرعادی امواج مغزی همراه هستند. این روش با اصلاح این الگوهای به درمان آن‌ها پرداخته و همین امر آن را به جایگزینی سالم برای درمان‌های سنتی تبدیل کرده است.

نحوه عملکرد و فرآیند نوروفیدبک در یک نگاه:

نصب حسگر ←ثبت EEG ← تحلیل امواج ← ارائه بازخورد (صوتی، تصویری و…) ← اصلاح الگوی مغزی

این روند می‌تواند به عنوان درمان بدون دارو، تاثیر شگفت‌انگیزی داشته باشد. برای مثال در یک مطالعه سال ۲۰۲۲ نشان داده شد که  ۶۹٪ از شرکت‌کنندگان مبتلا به ADHD  پس از دریافت نوروفیدبک، از وضعیت اضطراب غیرطبیعی به محدوده نرمال منتقل شدند.

کاربردهای نوروفیدبک در درمان اختلالات مختلف

آموزش مغز با نوروفیدبک می‌تواند بر مشکلات مختلف روانی و هیجانی (اضطراب، افسردگی، دوقطبی)، مشکلات نورولوژیکی (صرع، میگرن)، اختلالات رشد و یادگیری (بیش‌فعالی، اوتیسم)، مشکلات خواب، اختلالات اضطرابی-جسمی و عملکردی موثر باشد. در ادامه به این می‌پردازیم که در روند درمان برخی از بیماری‌های شایع، نقش نوروفیدبک چیست؟

نوروفیدبک برای ADHD

کمبود توجه/بیش‌فعالی (ADHD) معمولا در صورتی بروز پیدا می‌کند که در انتقال‌دهنده‌های عصبی یا کارکرد مغز اختلالاتی به وجود آید و فعالیت امواج مغزی تتا و بتا با تغییراتی همراه شود.

تکنیک‌های روانشناسی یا داروهایی مانند ریتالین، کنسرتا و دکسدرین  برای درمان ADHD مورد استفاده قرار می‌گیرند که معمولا با عوارض همراه بوده یا تاثیرگذاری دلچسبی ندارند. در درمان نوروفیدبک، با ایجاد تغییراتی در سطح بیولوژی مغز و ایجاد الگوهای جدید، رفتار فرد اصلاح می‌شود.

درمان اضطراب با نوروفیدبک

اختلالات اضطراب منشا مختلفی دارند و قادرند تاثیر زیادی بر سلامت فیزیولوژیکی بدن بگذارند. روش درمان با توجه به شرایط هر فرد متفاوت است اما با این حال، نوروتراپی به یکی از روش‌های درمانی موثر تبدیل شده است. در این روش امواج مغزی به تعادل رسیده و همین امر بر کاهش استرس و اضطراب موثر خواهد بود.

برای مثال مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۳، نشان داد که پس از ۲۰ جلسه نوروفیدبک، علائم اضطراب، افسردگی و PTSD در بزرگسالان به‌طور معناداری بهبود یافت.

درمان بیخوابی

بدخوابی یا بی‌خوابی می‌تواند با عوارض جدی در بدن همراه شود. در بی‌خوابی اغلب فعالیت بالای امواج بتا و های‌بتا در شب مشاهده می‌شود که نشان‌دهنده بیش‌انگیختگی مغز و ناتوانی در ورود به حالت آرامش است. در درمان نوروفیدبک، امواج آرامش‌بخش مانند آلفا تولید شده و فعالیت امواج بتا کاهش می‌یابد.

بهبود میگرن با تست نوروفیدبک

در جواب به این که روش درمان میگرن با نوروفیدبک چیست باید گفت که این روش درمانی با تنظیم ریتم طبیعی امواج مغز و کاهش تحریک‌پذیری آن، شدت و تعداد حملات میگرنی را کاهش می‌دهد. در طرز کار دستگاه نوروفیدبک، برخی از پروتکل‌ها، برای کاهش درد و کنترل این بیماری طراحی شده‌اند.

به این توجه داشته باشید که اختلالات مغزی و عصبی می‌توانند بر مواردی چون مشکلات پوستی، چاقی و لاغری، حس اعتماد به نفس، پیشرفت‌های کاری و تحصیلی و بسیاری دیگر از جنبه‌های زندگی تاثیر بگذارند. پس اگر در جواب کاربردهای نوروفیدبک چیست، درمان این موارد را نیز شنیدید، تعجب نکنید!

مزایای نوروفیدبک

تا اینجا تا حدودی با نوروتراپی و تاثیرات فوق‌العاده آن آشنا شدید. در ادامه به این می‌پردازیم که فواید نوروفیدبک چیست و چه برتری‌هایی نسبت به روش‌های درمان سنتی دارد؟

• برخلاف دارودرمانی، در این روش هیچ ماده شیمیایی وارد بدن نمی‌شود.
• عوارض جانبی این متد بسیار خفیف و نادر هستند. (مانند خستگی کوتاه مدت)
• در بسیاری از موارد پس از اتمام درمان، تغییرات مغزی تثبیت شده و نتایج پایدار هستند.
• بر اساس نقشه مغزی (QEEG) هر مراجعه، درمان مغز با نوروفیدبک شخصی‌سازی شده برای ایشان در نظر گرفته می‌شود.
• روشی غیرتهاجمی است و مداخله فیزیکی در آن نقشی ندارد.
• امکان اجرای آن برای افراد در گروه سنی مختلف و موثر بر طیف گسترده‌ای از اختلالات

محقق biofeedbackworksva این گونه می‌نویسد: “من زنی در اواخر دهه پنجاه خود هستم که با کمبود تمرکز، انگیزه صفر و خستگی دست و پنجه نرم می‌کردم. شغل من استرس زا است و علائم فرسودگی شغلی در من ایجاد میشد. علاوه بر این، در رفت و آمدهای روزانه‌ام با جهش‌های خفیف مثل خشم جادهای نیز دچار مشکل بودم. پس از چندین ماه درمان بیوفیدبک، می‌توانم با اطمینان بگویم که توانایی من در برخی موارد بهبود یافته است. من به شدت انرژی بیشتری دارم و در رسیدن به اهداف موفق‌تر هستم.”

چگونگی انجام جلسات نوروفیدبک

برای آشنایی بیشتر شما با تست نوروفیدبک، در ادامه به نحوه اجرای جلسات نوروفیدبک  پرداخته و آن را در ۴ مرحله اصلی توضیح می‌دهیم:

۱- ارزیابی اولیه (Brain Mapping یا QEEG)

در اولین قدم، یک ارزیابی دقیق از فعالیت مغز شما انجام می‌شود. در این راستا چند حسگر کوچک روی پوست سر گذاشته می‌شود تا امواج مغزی  (دلتا، تتا، آلفا، بتا، گاما)  را اندازه‌گیری کنند. به این ترتیب، با توجه به دلیل مراجعه، می‌توان الگوهای غیرطبیعی مغزی مرتبط را شناسایی کرد. در ادامه تاثیرات هر موج و نقش آن‌ها را مشاهده می‌کنید:

• امواج دلتا: امواج بسیار کند – مرتبط با خواب عمیق، ترمیم بدن و ریکاوری ذهن
• امواج تتا: آهسته‌تر از تتا – مرتبط با رویا، مدیتیشن عمیق، خلاقیت و حافظه بلند مدت
• موج‌های آلفا: مربوط به آرامی و تولید وقتی چشم بسته است و فرد ریلکس است
• امواج بتا: فعال حین تمرکز، تفکر منطقی، فعالیت ذهنی و ایجاد استرس و اضطراب در سطوح بالا

۲- طراحی برنامه درمانی شخصی

همان‌طور که در بخش فواید نوروفیدبک چیست، اشاره کردیم، این درمان شخصی‌سازی شده است. بعد از ارزیابی و با توجه به علائم فرد، یک برنامه درمانی اختصاصی و امواج هدف برای ایشان در نظر گرفته می‌شود.

۳- شروع جلسات نوروفیدبک

با توجه به برنامه درمانی، اقدامات انجام شده در جلسات متفاوت خواهد بود. در ادامه مراحل یک جلسه درمانی را به عنوان نمونه مشاهده می‌کنید:

• نشستن مراجع روی صندلی راحت
• اتصال حسگرهای EEG به سر
• انجام یک فعالیت ساده مانند تماشای فیلم، گوش دادن به موسیقی، بازی کامپیوتری و…
• دریافت بازخورد مغز در لحظه – مثلا اگر فعالیت مغزی مطلوب باشد تصویر روی صفحه واضح می‌شود یا صدا بهتر شنیده می‌شود ولی اگر امواج از حالت دلخواه منحرف شوند تصویر تار یا صدا قطع خواهد شد.
• آموزش مغز برای ایجاد الگوهای سالم طی این تغییرات

۴- تکرار جلسات

هر جلسه بین ۳۰ الی ۶۰ دقیقه طول می‌کشد. به طور معمول برای درمان موثر بین ۲۰ تا ۴۰ جلسه (هفته‌ای ۲ الی ۳ بار) نیاز خواهد بود. حتی در موارد خاص ممکن است به تکرار بیشتر جلسات نیاز باشد.

چند نکته مهم برای مراجعین نوروفیدبک

جهت دریافت بهترین نتیجه در فرآیند نوروفیدبک، لازم است به نکات زیر نیز توجه شود:

• فرآیند درمان تدریجی است و باید انتظارات واقع‌بینانه باشد.
• تداوم جلسات ضروری است.
• داشتن خواب و تغذیه مناسب اثر درمان را بهبود می‌بخشد.
• دارو درمانی و سایر روش‌های سنتی یا هرگونه تغییر در آن‌ها باید تحت نظر پزشک انجام شود.
• انتخاب مرکز درمانی معتبر اهمیت زیادی در این روش درمانی دارد.

چالش‌ها و نگرانی‌ها در استفاده از نوروفیدبک

با وجود مزایای بسیار نوروتراپی، کماکان این روش درمانی، به دلایل زیر، به طور گسترده مورد استفاده قرار نمی‌گیرد:

• هزینه نوروفیدبک به نسبت خیلی زیاد است.
• مرکز نوروفیدبک تخصصی هنوز در بسیاری از مناطق فعال نشده و دسترسی مشکل است.
• در برخی اختلالات، کماکان نگرانی‌هایی برای اثربخشی نوروفیدبک و پایداری نتایج وجود دارد.
• عملکرد این روش درمانی به تجهیزات و نرم‌افزارهای خاص وابسته بوده و اجرای آن باید توسط فردی متخصص انجام شود.
• بسیاری از بیمه‌ها این روش درمانی را تحت پوشش قرار نمی‌دهند.

راهکارهای موجود برای چالش‌های نوروفیدبک

• انتخاب مراکز درمانی معتبر با تجهیزات به روز و استاندارد
• مشورت با متخصصان این حوزه و بررسی تمامی جوانب و سوابق بیماری
• دریافت ارزیابی اولیه (QEEG) برای تعیین مناسب بودن درمان

مقایسه نوروفیدبک با دیگر روش‌های درمانی

پزشکان و بیماران، برای بهبود شرایط باید بهترین روش درمانی را بین نوروفیدبک، دارودرمانی، روان‌درمانی، تحریک مغزی یا ترکیبی از این موارد را انتخاب کنند. آگاهی کافی از تفاوت‌ها و تاثیرگذاری این روش‌ها می‌تواند کمک‌کننده باشد که در جدول زیر به آن می‌پردازیم:

چند نکته تکمیلی:

نوع بیماری و شدت آن نقش مهمی در انتخاب روند درمان، هزینه، طول مدت و نتیجه‌بخشی دارد. با این حال در ادامه چند نکته مهم را مرور خواهیم کرد:

• دارو درمانی معمولا اثر سریع‌تری نشان می‌دهد اما عوارض جانبی را به همراه دارد.
• روان‌درمانی نیازمند همکاری فعال بیمار و تغییر الگوهای ذهنی او است.
• تحریک مغزی تنها برای افرادی پیشنهاد می‌شود که به دارودرمانی یا نوروفیدبک پاسخ مناسبی ندهند.
• نوروفیدبک روشی طبیعی است که به مغز فرصت می‌دهد خودش خود را ترمیم کند، نه اینکه صرفاً علائم را سرکوب کند.

تحقیقات و مطالعات علمی در مورد نوروفیدبک

از سال‌های گذشته تاکنون تحقیقات زیادی پیرامون نوروتراپی انجام شده است و این تحقیقات در آینده نیز ادامه پیدا خواهد کرد. در ادامه چند مقاله جذاب و جدید در رابطه با این روش درمانی را معرفی و نتایج آن‌ها را بررسی می‌کنیم:

۱- مقایسه اثربخشی انواع مختلف نوروفیدبک در کودکان مبتلا به ADHD

عنوان:”Comparative Efficacy of Neurofeedback Interventions for Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder in Children: A Network Meta-Analysis”

سال انتشار: ۲۰۲۴

نتیجه: این متاآنالیز شبکه‌ای شامل ۱۳ مطالعه با مجموع ۱۳۷۰ کودک بود. نتایج نشان داد که اکثر روش‌های نوروفیدبک نسبت به پلاسبو در کاهش علائم ADHD مؤثرتر بودند.

۲- اثربخشی نوروفیدبک در درمان افسردگی اساسی

عنوان: “Uncovering the power of neurofeedback: a meta-analysis of its effectiveness in treating major depressive disorders”

سال انتشار: ۲۰۲۴

نتیجه: این متاآنالیز شامل ۲۲ مطالعه بود و شواهد قانع‌کننده‌ای ارائه می‌دهد که نوروفیدبک پتانسیل امیدوارکننده‌ای را به‌عنوان یک گزینه مداخله غیردارویی برای بهبود مؤثر علائم افسردگی، پیامدهای عصبی فیزیولوژیکی و عملکرد عصبی روان‌شناختی در افراد مبتلا به اختلالات افسردگی اساسی دارد.

۳-   اثربخشی نوروفیدبک در بهبود عملکرد حرکتی در بزرگسالان سالم

عنوان: “An investigation of the effectiveness of neurofeedback training on motor performance in healthy adults: A systematic review and meta-analysis”

سال انتشار: ۲۰۲۳

نتیجه: این متاآنالیز نشان داد که نوروفیدبک می‌تواند تأثیر مثبتی بر عملکرد حرکتی در بزرگسالان سالم داشته باشد. این اثر با دوز مداخله مرتبط بود.

۴- مقایسه نوروفیدبک و درمان شناختی-رفتاری در درمان بی‌خوابی

عنوان: “A Randomized Controlled Trial Comparing Neurofeedback and Cognitive-Behavioral Therapy for Insomnia Patients: Pilot Study”

سال انتشار: ۲۰۲۲

نتیجه: این مطالعه تأیید کرد که آموزش نوروفیدبک می‌تواند علائم بی‌خوابی را با کاهش بیش‌انگیختگی قشر مغز در بیماران، علی‌رغم تأثیر محدود در کاهش اختلال عملکرد شناختی در مقایسه با CBT-I، کاهش دهد.

لازم به ذکر است که در برخی مطالعات علمی نوروفیدبک، تاثیرات دلخواه آن رد شده یا روش‌های درمانی دیگر تاثیرگذاری بهتری را نشان دادند. همین امر نشان‌دهنده نیاز به تحقیقات گسترده‌تر در زمینه درمان اختلالات مختلف با این روش در راستای بهینه‌سازی و دریافت نتایج موثر است. پیشنهاد می‌شود قبل از اقدام به درمان، با پزشکان متخصص مشورت کرده و تحقیقات نوروفیدبک و سایر  روش‌های غیرتهاجمی برای درمان اختلالات مغزی مرتبط با اختلال خود را مطالعه نمایید.

مخاطبان هدف نوروفیدبک

هدف استفاده از نوروتراپی تنوع زیادی دارد و گروه‌های مختلفی برای استفاده از این روش درمانی مناسب هستند. در ادامه مهم‌ترین مخاطبان نوروفیدبک جهت بهبود عملکرد مغز را معرفی می‌کنیم:

• کودکان و نوجوانان: درمان اختلال ADHD، اختلال یادگیری، مشکل تمرکز، اضطراب امتحان، مشکل خواب یا افت تحصیلی
• بزرگسالان: درمان اضطراب مزمن، افسردگی مقاوم به درمان، بی‌خوابی، حملات پانیک، وسواس فکری یا مشکلات تمرکز و حافظه
• سالمندان: درمان آلزایمر یا تلاش برای حفظ و بهبود عملکرد شناختی و جلوگیری از پیشرفت اختلالاتی مانند زوال عقل
• ورزشکاران: بهبود تمرکز، کاهش استرس مسابقه، افزایش هماهنگی عصبی-عضلانی
• مدیران: ارتقای عملکرد ذهنی، تصمیم‌گیری بهتر، افزایش تاب‌آوری روانی
• افراد علاقه‌مند به ارتقای توانمندی‌های فردی: افزایش کیفیت زندگی، خودآگاهی بیشتر و مدیریت بهتر احساسات و رفتارها

برای مثال در سایت mentalwellnesstrainer از زبان یکی از مراجعین درمان اختلالات مغزی می‌خوانیم: “آموزش نوروفیدبک، یک تجربه ضروری بود. من چندین سال با اضطراب، افسردگی و OCD دست و پنجه نرم کرده‌ام. امسال غیرقابل تحمل شد، اما پس از گذراندن ۱۰ جلسه نوروفیدبک، عدم تعادل ذهنی من قابل کنترل است، گوارشم بهبود یافته، نوسانات خلقی تثبیت شده و مهمتر از همه، اعتماد به نفس، احساس ثبات در طوفان‌های زندگی و چشم‌اندازی امیدوارکننده به آینده‌ام به دست آوردم. من برای این تجربه بسیار سپاسگزارم و آن را به همه توصیه می‌کنم!”

نتیجه‌گیری و پیشنهادات

نورورفیدبک، به عنوان روشی علمی، اثربخش و ایمن می‌تواند به بهبود عملکرد مغز و درمان اختلالات روانی کمک کند. به این ترتیب فرد قادر است با شروع درمان نوروفیدبک و بدون وابستگی به دارو یا درگیری با عوارض جانبی آن زندگی سالم و پرانرژی را تجربه نماید.

اگر شما هم با هر گونه مشکل رفتاری یا عصبی درگیر هستید به یک متخصص مراجعه کنید تا بهترین روش درمانی تعیین شده و مشاوره نوروفیدبک به شما ارائه شود.

با توجه به نوع اختلال، متخصصین مغز و اعصاب، نورولوژیست‌ها، روانپزشکان و… می‌توانند به شما کمک کنند. برای انتخاب بهترین پزشک معالجه‌گر می‌توانید دکترها را در طبیبی نو بررسی کرده و با خدمات، تحصیلات و شرایط ویزیت آن‌ها آشنا شوید.

شما قادر هستید به روش‌های حضوری، تلفنی یا آنلاین از متخصصین وقت مشاوره بگیرید. علاوه‌بر این برای رفع سوالاتی که نیاز به معاینه فیزیکی ندارند، می‌توانید از خدمت نوین طرح سوال رایگان در سایت طبیبی نو بهره‌مند شوید.