بازی درمانی شناختی رفتاری چیست و چه فوایدی دارد؟
بازی درمانی شناختی رفتاری یکی از روش‌های موثر و ترکیبی برای بهبود بسیاری از اختلالات روانی در کودکان است. پرخاشگری، اضطراب و ناسازگاری از جمله اختلالاتی هستند که با این شیوه درمان خواهند شد.از طریق بازی‌هایی که برای اهداف روانشناختی طراحی شده‌اند افکار منفی کودکان شناسایی می‌شوند. سپس در ادامه فرایند بازی روش اصلاح رفتار ناسازگارانه نیز به کودک آموزش داده می‌شود. درمان CBPT به بهبود مهارت‌های اجتماعی و بین فردی کودکان نیز کمک بسیار زیادی می‌کند. نقاشی، عروسک بازی و بازی‌های گروهی بخشی از درمان‌های مورد استفاده در این روش هستند. کودک در مسیر بازی‌ها قادر به بیان احساسات سرکوب شده خود خواهد بود. مهارت‌های زیادی نظیر همدلی، همکاری و احترام به قوانین را به کودک در جریان بازی آموزش می‌دهند. برای اثربخشی هرچه بیشتر بازی درمانی نیاز به همکاری و مشارکت والدین هست. آن‌ها باید برای مواجه با چالش‌های کودک در خانه آموزش کافی ببینند. این درمان تنها در صورتی موثر است که توسط درمانگر متخصص و حرفه‌ای انجام شود.
تعریف بازی درمانی شناختی رفتاری (CBPT)
به گفته mosaicwaycounseling بازی‌درمانی یکی از رویکردهای درمانی پذیرفته‌شده در حوزه روانشناسی است که هدف آن کمک به کودکان برای بیان احساسات و افکارشان از طریق بازی می‌باشد. یکی از رایج‌ترین انواع بازی‌درمانی، بازی‌درمانی شناختی رفتاری (CBPT) است.
در حین بازی افکار ناسازگار کودک شناسایی و روش اصلاح آن‌ها نیز به وی آموزش داده می‌شود. این روش درمانی به صورت خاص برای درمان اختلالات کودکان ۲.۵ تا ۸ سال طراحی شده است. زیرا بازی به عنوان زبان طبیعی کودک در همه جای جهان شناخته می‌شود.
تفاوت بازی درمانی با سایر روش‌های درمان
درمان‌های تحلیلی روان بیشتر روی گذشته و ناخودآگاه افراد تمرکز دارند. در متدهای درمان رفتارگرایانه نیز تاکید اصلی روی رفتار قابل مشاهده بیمار قرار دارد. در همه این درمان‌ها ابتدا باید مشکل و افکار و رفتار ناسالم شناسای و سپس درمان شوند. اما در روش CBPT امکان بررسی و اصلاح همزمان رفتار کودک وجود دارد. در این روش کودک با مشارکت در بازی تعامل موثرتری برای درمان دارد. نکته مهم اینکه این نوع روان درمانی باید توسط متخصصین حوزه سلامت روان انجام شود تا نتایج آن قابل اتکا باشند.
تاریخچه CBPT در روانشناسی کودک
بازی درمانی در حوزه سلامت روان سابقه طولانی دارد. همچنین درمان‌های شناختی رفتاری نیز در دهه ۶۰ میلادی توسعه پیدا کرده‌اند. اما ترکیب این دو شیوه برای درمان روانشناسی در کودکان در دهه‌های اخیر به کار گرفته شده است. امروزه از بازی درمانی شناختی رفتاری به عنوان یکی از موثرترین درمان‌ها برای:
- اضطراب کودکان
- افسردگی کودکان
- اختلالات رفتاری کودکان
- اختلالات شناختی کودکان
یاد می‌شود. بر اساس آمارها در حدود ۱۵ درصد از کودکان در جهان به نوعی از اختلالات رفتاری یا شناختی مبتلا هستند. مطالعات نشان داده‌اند که این نوع روان درمانی تا ۶۵ درصد از اختلالات روانی کودکان را درمان می‌کند. CBPT در بهبود اضطراب و افسردگی کودکان نتایج شگفت انگیزی به همراه دارد.
مزایای بازی درمانی شناختی رفتاری
مطالعات متعددی نشان داده‌اند این روش درمان برای بهبود اختلالاتی همچون اوتیسم، اضطراب اجتماعی و افسردگی کودکان اثربخش است. روش درمان CBPT از جنبه‌های مختلفی به بهبود وضعیت اختلال روانی کودکان کمک می‌کند.
کاهش اضطراب و بهبود تنظیم هیجانی
به جرات می‌توان گفت که کاهش اضطراب یکی از بزرگ‌ترین و اصلی‌ترین مزیت‌های CBPT می‌باشد. با استفاده از بازی‌های ساختارمند به کودکان آموزش داده می‌شود که افکار اضطرابی را شناسایی کنند. بعلاوه کودکان در حین بازی‌های درمانی یاد می‌گیرند که چطور جایگزین‌های منطقی برای افکار اضطرابی خود پیدا کنند. از آنجایی که بازی‌ها در محیط امن و غیر تهدیدی انجام می‌شود، موجب کاهش تدریجی حملات اضطرابی در کودک خواهد شد.
بهبود مهارت‌های اجتماعی و بی فردی
با بهره‌گیری از بازی‌های گروهی در CBPT توانمندی‌های اجتماعی کودکان تقویت می‌شود. از جمله این مهارت‌های اجتماعی و بین فردی که با بازی درمانی شناختی رفتاری تقویت می‌شود عبارتند از:
- همدلی
- نوبت‌گیری
- درک احساسات دیگران
- حل تعارض با سایرین
این مهارت‌ها به ویژه در اختلالاتی مانند اوتیسم می‌تواند بسیار اثرگذار و مفید واقع شود.
حل مشکلات رفتاری و کاهش پرخاشگری کودکان
یکی از رایج‌ترین دلایلی که کودکان برای درمان CBPT ارجاع داده می‌شود مشکل پرخاشگری است. در بازی درمانی الگوهای فکری ناسازگارانه و ابزارهای جایگزین رفتاری به آن‌ها آموزش داده می‌شود. در بهبود رفتارهای پرخاشگرانه این متد درمانی بین ۵۰ تا ۷۰ درصد موفقیت آمیز عمل می‌کند.
افزایش توانایی شناختی و تمرکز کودکان
مهارت‌های زیادی از طریق این روش درمان در کودکان تقویت می‌شود. از جمله مهارت‌هایی مانند:
- تمرکز
- حافظه
- حل مسئله
- حافظه کاری
- قدرت تصمیم‌گیری
در کنار بهبود هیجانی و رفتاری در کودکان تقویت می‌گردد. این مزیت CBPT به ویژه در کودکانی که به مشکل بیش فعالی دچار هستند حائز اهمیت می‌باشد.
فرایند و مراحل درمان با بازی درمانی شناختی رفتاری
روش CBPT به عنوان فرایندی ساختارمند و کودک محور عمل می‌کند که در آن درمانگر، کودک و والدین مشترک دارند. این روش درمان به ایجاد تغییرات پایدار و مثبت در رفتار و هیجانات کودکان منجر می‌شود. فرآیندهای مختلفی برای این روش درمان اختلالات کودکان تحت نظارت دروانگر باید طی گردد.
ارزیابی اولیه: شناخت نیازهای کودک
درمانگر در اولین مرحله از درمان باید از طریق مصاحبه یا پرسشنامه وضعیت روانی کودک را ارزیابی کند. پرسشنامه‌هایی که توسط درمانگر و متخصص در این مرحله استفاده می‌شود استانداردهای لازم را دارند. همچنین لازم است اطلاعاتی از والدین کودک و حتی معلمان او جمع آوری گردد تا نوع اختلال و شدت آن به درستی تشخیص داده شود. اطلاعات حاصل از این مرحله برای تدوین برنامه و طرح کلی درمان با توجه به نیازهای هر کودک استفاده می‌شود.
طراحی و برنامه‌ریزی درمان
بعد از اینکه درمانگر اطلاعات اولیه را کسب کرد باید برنامه‌ای ساختارمند و مشخص برای جلسات درمانی آماده نماید.این برنامه جامع باید شامل موارد زیر باشد:
- انتخاب بازی‌های مناسب مطابق با اهداف درمانی
- طراحی تمرینات شناختی
- تعیین مهارت‌هایی که نیاز به تقویت دارند
به عنوان مثال برای درمان اضطراب باید بازی‌هایی طراحی شود که کودک در مواجهه با موقعیت‌های اضطراب آور تحت کنترل قرار گیرد. سپس آموزش‌های لازم برای مواجهه اصولی و درست با این موقعیت آموزش داده می‌شود.
اجرای جلسات بازی درمانی شناختی رفتاری
جلسات CBPT معمولا به صورت هفتگی برگزار می‌شوند. محیط جلسه باید کاملا امن و آرام باشد تا امکان انجام بازی‌های هدفمند بدون مزاحمت وجود داشته باشد. درمانگر به کمک روش‌های مختلفی همچون:
- بازی‌های ساختارمند
- داستان‌سرایی
- نقاشی
- عروسک گردانی
- نقش آفرینی
به کودک برای مواجه با افکار منفی و اصلاح آن‌ها کمک می‌کند. در این بازی‌ها کودک مهارت‌های مقابله‌ای جدید برای رویارویی با نگرانی‌های خود را می‌آموزد. نکته مهم اینکه تعامل کودک با بازی باید کاملا داوطلبانه و فعال باشد. درمانگر از بازی‌ها به عنوان پل ارتباطی با دنیای درون کودک استفاده می‌کند.
مشارکت والدین در فرایند درمان
یکی از بخش‌های حیاتی و بسیار مهم در درمان CBPT حضور و نقش فعال والدین است. روانشناس و روانپزشک متخصص بخش از جلسات درمان را به آموزش والدین کودک اختصاص می‌دهد. والدین باید نحوه صحیح حمایت از کودک در خانه و شناسایی الگوهای منفی او را بدانند. همچنین به پدر و مادر کودک آموزش‌هایی برای تقویت رفتارهای مثبت فرزندشان داده می‌شود. مشارکت فعال خانواده درمان را به شکل چشم‌گیری موثرتر خواهد کرد.
پیگیری درمان
در مراحل پایانی بازی درمانی شناختی رفتاری لازم است کودک مورد ارزیابی مجدد قرار گیرد. در این ارزیابی‌ها میزان موفقیت درمان و فواصل جلسات احتمالی آینده مشخص می‌گردد. در این مرحله برای پایداری نتایج درمان روی کودک تلاش می‌شود.
تکنیک‌های استفاده شده در بازی درمانی شناختی رفتاری
در درمان CBPT از ترکیب تکنیک‌های خلاقانه برای تعامل و مداخله شناختی کودک استفاده می‌شود. به همین دلیل این بازی‌ها بستری برای رشد عاطفی و رفتاری کودک را فراهم می‌کنند.
نقاشی درمانی: بیان احساسات به زبان تصویر
یکی از قدرتمندترین ابزارهای CBPT نقاشی کردن کودک است. از طریق نقاشی کودک احساسات و افکار منفی خود را بروز می‌دهد. بسیاری از احصاصات و افکاری که در نقاشی دیده می‌شوند را کودک به زبان نمی‌آورد. احساساتی که کودک در نقاشی خود منعکس می‌کند شامل:
- ترس
- غم
- خشم
است. با این تکنیک درمانگر به شناخت کامل‌تر و دقیق‌تری از دنیای درونی کودک می‌رسد. در نتیجه می‌تواند از این اطلاعات برای اصلاح افکار و احساسات منفی او کمک بگیرد.
عروسک درمانی: بازآفرینی تجربه‌های زندگی
در این تکنیک موقعیت‌های استرس‌زا برای کودک به کمک عروسک‌ها بازآفرینی می‌شوند. در این تکنیک به کودک این امکان داده می‌شود که احساسات سرکوب شده‌ی خود را به زبان آورد. همچنین مهارت‌های جدید برای مقابله با چالش‌های مشابه در دنیای واقعی به وی آموزش داده می‌شود. مشکلات رفتاری نظیر پرخاشگری در کودکان با عروسک درمانی به خوبی برطرف می‌گردد.
بازی‌های گروهی: تقویت کننده مهارت اجتماعی
بخش مهمی از یادگیری و آموزش رفتارهای جایگزین، در بازی درمانی شناختی رفتاری در بازی‌های گروهی شکل می‌گیرد. پازل‌های تیمی، بازی‌های نوبتی و مسابقات مشارکتی کودک را برای یادگیری مهارت‌هایی نظیر:
- همدلی
- همکاری
- مدیریت تعارض
- احترام به قوانین
آماده می‌کنند. در برخی از جلسات بازی‌های گروهی از مشارکت چند کودک استفاده می‌شود.
تکنیک‌های شناختی: راهی برای بازسازی افکار منفی
تکنیک‌های شناختی مختلفی برای توقف افکار و بازسازی شناختی به کودک آموزش داده خواهد شد. کارت‌های یادآوری مثبت یکی از بخش‌های تکنیک شناختی به شمار می‌روند. کودک در این تکنیک یاد می‌گیرد افکار منفی همچون ” هیچ کس من را دوست ندارد” شناسایی کرده و با تمرین تبدیل به ” من می‌توانم دوست خوبی باشم” تبدیل کند.
نقش والدین در بازی درمانی شناختی رفتاری (CBPT)
والدین نقش پررنگ و کلیدی در موفقیت درمان CBPT ایفا می‌کنند. آن‌ها با رفتارها و هیجانات کودک خود بهتر از سایرین آشنا هستند و در خانه نیز با کودک تعاملات زیادی دارند. درمانگر نیز در طول دوره درمان کودک آخرین پیشرفت‌ها و مراحل درمان را به والدین گزارش می‌دهد. هرچه پدر و مادر کودک در مسیر درمان مشارکت بیشتری داشته باشند موفقیت و نتایج چشم‌گیرتر خواهد بود. آن‌ها باید مهارت‌های لازم برای برخورد اصولی و صحیح با کودک خود را از درمانگر بیاموزند.
چالش‌ها و مشکلات رایج در بازی درمانی شناختی رفتاری
یکی از چالش‌های اصلی و مهم در این روش درمان مقاومت کودک است. بعضی از کودکان علاقه‌ای برای مشارکت در بازی‌ها از خود نشان نمی‌دهد. برخی دیگر از کودکان از بیان احساسات خود به شدت پرهیز می‌کنند. این مقاومت می‌تواند از اضطراب درونی کودک ناشی شده باشد. بنابراین نیاز به مدیریت حرفه‌ای درمانگر برای همکاری کودک دارد. مشکلات ارتباطی نیز یکی دیگر از چالش‌های مهم در CBPT به شمار می‌رود. برخی از کودکان به دلیل اختلالاتی ویژه نظیر اوتیسم قادر به انجام برخی از بازی‌های درمانی نیستند. در این شرایط باید جایگزینی مناسب برای بازی‌ها در برنامه درمان پیدا کرد.
آمار و تحقیقات در زمینه اثربخشی CBPT
در تحقیقات و پژوهش‌های متعددی اثربخشی این روش درمان روی کودکان به اثبات رسیده است. یکی از این مطالعات در سال ۲۰۱۹ در نشریه روانشناسی کودک درج شده است. بر اساس اطلاعات این نشریه ۷۰ درصد از کودکان مضطرب بعد از ۸ الی ۱۲ جلسه درمان با CBPT بهبود قابل توجهی داشته‌اند. در مطالعات دیگری کاهش علائم بیش فعالی و نقص توجه با بازی درمانی شناختی رفتاری گزارش شده است. آمار درمانی این روش در درمان اختلالات کودکان نشان دهنده موفقیت قابل قبول CBPT است.
نتیجه‌گیری و پیشنهادات
بازی درمانی شناختی رفتاری می‌تواند بسیاری از مشکلات و اختلالات روانی و رفتاری کودک را درمان کند. پرخاشگری، اضطراب و بیش فعالی به خوبی با این درمان مدیریت شده و درمان می‌شوند. تقویت مهارت‌های اجتماعی کودک نیز از دیگر مزیت‌های درمان CBPT محسوب می‌شود. بازسازی موقعیت‌های چالشی در جریان بازی و آموزش مواجهه با آن راهکاری بسیار مفید برای درمان کودکان است. نکته مهم اینکه هرچه اختلالات کودک زودتر شناسایی گردد و درمان به موقع شروع شود اثربخشی بیشتری دارد. بنابراین باید در اولین فرصت برای مشورت با متخصصین حوزه سلامت روان کودک اقدام نمود. توصیه می‌شود در صورت نیاز برای مشاوره درمانی با بهترین درمان‌گرهای کودک از طریق سایت طبیبی نو اقدام کنید.
