عوامل تشدید کننده اختلال دو قطبی چیست؟
تجربه لحظات اوج هیجان و سقوط‌های عمیق احساسی، همراه دائمی افراد دچار به اختلال دوقطبی است. گاهی خود فرد، و حتی خود ما! بدون این که بدانیم با برخی رفتارها یا سبک‌های غلط زندگی عوامل تشدید کننده اختلال دو قطبی را ایجاد می‌کنیم. کم‌خوابی‌های مکرر، استرس‌های کاری، روابط سمی، مصرف مواد، یا حتی نادیده گرفتن نیازهای روحی، می‌توانند حال فرد مبتلا به دوقطبی را از تعادل خارج کنند.
شاید بعد از خواندن این مطلب به برخی عادات آسیب‌زا حساس‌تر شوید یا دیگر به طور ناخواسته نوسانات خلقی خود یا اطرافیانتان را تشدید نکنید. یادتان نرود که در مسیر کنترل و درمان اختلالات روانی، آگاهی و همراهی از اصول مهم به شمار می‌روند.
مهم‌ترین عوامل تشدید کننده اختلال دوقطبی
سایت معتبر مرکز ملی سلامت روان (NIMH) طبق تحقیقات انجام شده گزارش داده که: “تخمین زده می‌شود که ۴.۴٪ از بزرگسالان آمریکایی در برهه‌ای از زندگی خود اختلال دوقطبی را تجربه می‌کنند.”
این افراد در بازه‌های زمانی مختلف شدت متفاوتی از دو فاز شیدایی (مانیا) و افسردگی را تجربه می‌کنند. در این بخش، با نگاهی علمی و مبتنی بر جدیدترین پژوهش‌های روان‌پزشکی، به بررسی مهم‌ترین عوامل تشدید علائم اختلال دوقطبی می‌پردازیم:
عوامل زیستی و مغزی
مشکلات در برخی نواحی مغز، مانند آمیگدالا (مغز احساسی) و قشر پیشانی (مغز منطقی)، می‌توانند باعث واکنش‌های شدیدتر به استرس و تحریکات محیطی شوند. علاوه بر این، نقص‌های بیولوژیکی مانند تغییرات در سطح هورمون‌ها یا انتقال‌دهنده‌های عصبی، مانند سروتونین و دوپامین، می‌توانند عامل مهمی در شدت بروز حملات شیدایی یا افسردگی در این بیماران باشند. تحقیقات نشان می‌دهد که از نظر ژنتیکی، ریسک ارث‌پذیری دو قطبی بیش از ۶۰ درصد است. در این مواقع، عدم دریافت درمان مناسب می‌تواند باعث تشدید علائم چرخه خلق شود.
عوامل روانی-اجتماعی
ژنتیک و ساختار مغزی تنها یک زمینه برای بروز اختلالات دوقطبی به شمار می‌رود. عواملی مانند عدم حمایت اجتماعی، تروماهای کودکی، سابقه سوء استفاده جنسی یا عاطفی، رویدادهای ناگوار مانند طلاق یا مرگ عزیز و… نیز می‌تواند شرایط نامساعد بیماری را تشدید کند. علاوه‌بر روابط فردی اتفاقات اجتماعی مانند سوانح طبیعی، جنگ، مسائل سیاسی و اقتصادی و… نیز می‌توانند بر خلق و خوی فرد موثر باشند.
عوامل محیطی
شرایط زندگی، وقایع استرس‌زا و حتی تغییرات فصلی بر تشدید اختلالات خلقی موثرند. محیط‌های ناپایدار خانوادگی یا شغلی به دلیل وجود سر و صدای زیاد، آشفتگی و… عاملی قوی برای عود اپیزودهای دوقطبی هستند. برخی از بیماران به تغییرات فصل و میزان نور روزانه هم حساس هستند و برای مثال در نور زیاد بهار و تابستان اپیزودهای شیدایی را تجربه می‌کنند.
سبک زندگی
عاداتی مانند مصرف زیاد کافئین، بی‌نظمی در خواب، کار شبانه، مصرف مواد انرژی‌زا، پرخوری یا کم‌خوری و… بر نشانه‌های اختلال خلقی موثر هستند. به همین دلیل حفظ ریتم شبانه‌روز، تنظیم یک رژیم غذایی سالم و… جهت مدیریت اختلال دوقطبی پیشنهاد می‌شود.
لازم به ذکر است که هیچ عاملی به تنهایی باعث بروز یا تشدید دوره‌های خلقی نمی‌شود. بلکه تعامل چند عامل، افزایش‌دهنده نوسان خلق خواهد بود. می‌توان گفت بیمارانی که آسیب‌پذیری ژنتیکی دارند و در محیطی پرتنش زندگی می‌کنند، بیشترین ریسک تشدید بیماری را خواهند داشت.
بررسی نقش خواب، استرس و روابط در تشدید اختلال
در عوامل محیطی و اجتماعی سه عامل خواب، استرس و روابط را می‌توان از مهم‌ترین عوامل تشدید کننده اختلال دو قطبی به شمار آورد. به همین دلیل در ادامه به بررسی آن‌ها می‌پردازیم:
اختلالات خواب و دوقطبی
نقش خواب در مانیا را نمی‌توان نادیده گرفت. مطالعه سال ۲۰۰۹ در این زمینه نشان داد که مشکلات خواب – شامل کم‌خوابی، بی‌خوابی شبانه، یا اختلال در چرخه خواب‌ـ‌بیداری نه تنها از علائم محوری اختلال دوقطبی هستند، بلکه می‌توانند نقشی موثر در بروز و تداوم دوره‌های خلقی داشته باشند. با توجه به رابطه بی‌خوابی و اختلال خلق، مشاغل شب‌کاری برای این دسته از افراد پیشنهاد نمی‌شود.
نقش استرس و سبک زندگی
افراد در طول زندگی در معرض موقعیت‌های اضطراب‌آور مختلفی قرار می‌گیرد. این تنش‌ها در اثر فشارات شغلی، مشکلات خانوادگی، روند تحصیلی، فشار مالی، تغییرات زندگی و… فرد را مستعد نوسانات خلقی بیشتر می‌کنند. یادگیری مدیریت استرس با تکنیک‌هایی چون تنفس عمیق، مدیتیشن یا ورزش می‌تواند تا حدی در کنترل حملات خلقی موثر بوده و تأثیر استرس در دو قطبی را کم کنند.
روابط سمی و عاطفی
حتی شرایط روانی افراد سالم نیز تحت تاثیر روابط عاطفی ایشان قرار می‌گیرد اما تاثیر آن بر بیماران دوقطبی بسیار شدیدتر است. درگیری‌های خانوادگی، طرد شدن یا خیانت عاطفی، وابستگی‌های ناسالم، خشونت روانی، نوسانات شدید در رابطه و… می‌توانند یک دلیل شدت اختلال باشند.
مطالعه روابط بین فردی و افکار خودکشی در جوانان مبتلا به اختلال دوقطبی نشان داد: کیفیت پایین روابط خانوادگی و دوستانه با افزایش افکار خودکشی مرتبط است، حتی زمانی که شدت علائم خلقی کنترل شده باشد. این یافته اهمیت ارزیابی روابط بین‌فردی در ارزیابی ریسک خودکشی را برجسته می‌کند.
داروها و خطاهای رایج در مصرف آن‌ها
داروهای مختلفی برای کنترل و مدیریت بیماری دوقطبی استفاده می‌شود. این داروها در تثبیت نوسانات خلقی، کاهش دوره‌های شیدایی و افسردگی و بهبود کیفیت زندگی افراد موثرند. با این حال هرگونه خطا در مصرف داروها یا استفاده خودسرانه از دارو می‌تواند باعث ایجاد عوارض جانبی یا علت نوسانات خلق شود.
داروهای رایج درمان دو قطبی
در جدول زیر اطلاعات مفیدی از داروهای متداول بیماری دو قطبی، عوارض آن‌ها و تداخلات احتمالی مهم را مشاهده می‌کنید:
| نام دارو | کاربرد | عوارض جانبی شایع | تداخل‌های دارویی احتمالی |
| لیتیوم | تثبیت خلق، پیشگیری از شیدایی و افسردگی | لرزش دست، تهوع، افزایش وزن، پرادراری، مشکلات تیروئید | NSAIDs، دیورتیک‌ها، مهارکننده ACE می‌توانند سطح لیتیوم را افزایش دهند |
| والپروات سدیم | کنترل شیدایی، پیشگیری از دوره‌های افسردگی | خواب‌آلودگی، افزایش وزن، آسیب کبدی، ریزش مو | آسپرین، ضدافسردگی‌ها، ضدتشنج‌ها |
| لاموتریژین | پیشگیری از افسردگی دوقطبی | سردرد، سرگیجه، تهوع، ضایعه پوستی | والپروات می‌تواند سطح آن را افزایش دهد |
| اولانزاپین | درمان شیدایی شدید، کنترل علائم روان‌پریشی | افزایش وزن زیاد، خواب‌آلودگی، اختلال متابولیک | بنزودیازپین‌ها، داروهای فشار خون |
| کاربامازپین | درمان دوره‌های شیدایی | دوبینی، سرگیجه، اختلال تعادل، کاهش سدیم خون | تداخل با داروهای ضدبارداری، وارفارین، برخی آنتی‌بیوتیک‌ها |
| آریپیپرازول | درمان فاز شیدایی یا ترکیبی | بی‌قراری، اضطراب، تهوع، بی‌خوابی | کاربامازپین، فلوکستین، داروهای ضدصرع |
درمان اختلال دوقطبی به نسبت دیگر اختلالات طولانی تر است و در فرآیند درمان باید به تمامی فرآیند های درمان دقت شود.
خطاهای رایج در مصرف دارو
علاوه‌بر انتخاب داروی کنترل دوقطبی که باید توسط متخصص تجویز شود، نحوه مصرف آن نیز اهمیت زیادی دارد. در ادامه به چند خطای رایج در این زمینه می‌پردازیم:
- قطع ناگهانی دارو: عاملی برای تشدید علائم شیدایی و افسردگی یا عوارض جسمانی مانند تشنج
- مصرف نامنظم: عود علائم بیماری و کاهش اثر درمانی
- استفاده از دوزهای دلخواه: ایجاد مسمومیت، بروز عوارض جانبی جدی
- ترکیب با داروهای ضدافسردگی: خطر بروز سندرم سروتونین
- ترکیب با داروهای خواب‌آور: خواب‌آلودگی بیش از حد یا کاهش عملکرد شناختی
- مصرف هم‌زمان با داروهای قلبی و کبدی: تحت تاثیر قرار دادن عملکرد این ارگان‌ها
در صورت بروز هرگونه علائم غیرطبیعی پس از مصرف داروهای دوقطبی، لازم است سریعا به پزشک مراجعه نمایید. بهتر است مصرف داروهای گیاهی و حتی داروهای بدون نسخه را نیز با مشورت پزشک در دوره درمان خود مصرف کنید.
تأثیر الکل و مواد مخدر بر اختلال دوقطبی
در روند کنترل بیماری دوقطبی تلاش می‌شود از تمامی عوامل تشدید کننده علائم و نوسانات خلقی جلوگیری شود. محرک‌های بیرونی مانند الکل یا مواد مخدر نه تنها روند درمان را مختل می‌کنند بلکه شدت و تعداد دوره‌های بیماری را نیز افزایش خواهند داد. اما چگونه!
اثر الکل بر مغز و خلق انسان
الکل فعالیت سیستم عصبی مرکزی (Central Nervous System) را کند و سرکوب می‌کند. وقتی بیمار دوقطبی الکل مصرف می‌کند، اتفاقات زیر در بدن ایشان به وجود خواهند آمد:
- کاهش فعالیت نوراپی‌نفرین و سروتونین و افزایش احتمال افسردگی شدید که باعث بروز علائمی چون حس بی‌ارزشی، ناامیدی مضاعف و حتی افکار خودکشی می‌شود.
- اگر مصرف الکل با بی‌نظمی یا قطع داروهای تثبیت‌کننده خلق همراه شود، باعث شروع دوره‌های شیدایی خواهد شد.
- الکل با بسیاری از داروهای تثبیت خلق مانند لیتیوم و والپروات تداخل دارد و اثربخشی آن‌ها را کاهش می‌دهد.
تاثیر انواع مواد مخدر بر اختلال دوقطبی
مواد مخدر، با توجه به ساختارشان می‌توانند باعث تحریک بیش از حد سیستم عصبی یا سرکوب آن شوند. در ادامه هر دسته را بررسی خواهیم کرد:
محرک‌ها
این مواد مانند کوکائین، آمفتامین، مت‌آمفتامین و MDMA (اکستازی) با افزایش سطح دوپامین و نوراپی‌نفرین در مغز، باعث فعال‌سازی بیش‌ازحد سیستم عصبی مرکزی می‌شوند. این امر می‌تواند باعث تحریک دوره‌های شیدایی و ورود سریع به فاز مانیا شود. علاوه‌بر این دوزهای بالا از این مواد خطرات روان‌پریشی مانند توهم یا پارانویا را تشدید خواهد کرد.
آرام‌بخش‌ها
موادی مانند هروئین (اپیوئیدها) یا بنزودیازپین‌ها (مثل دیازپام، لورازپام) عملکرد GABA (مهارکننده اصلی در مغز) را افزایش می‌دهند و باعث کاهش فعالیت سیستم عصبی مرکزی می‌شوند. این امر عاملی برای تشدید دوره‌های افسردگی، کاهش سطح انگیزه، افزایش تفکرات خودکشی و… خواهد بود.
راهکارهای عملی برای پیشگیری از تشدید اختلال
در راستای حفظ کیفیت زندگی و با اشراف بر این که چه چیزی باعث تشدید اختلال می‌شود؟ در ادامه راهکارهایی را ارائه می‌کنیم:
ایجاد برنامه خواب منظم
پیشنهاد می‌شود بیماران دوقطبی حداقل ۶ الی ۸ ساعت خواب شبانه داشته باشند و ساعت خوابشان در یک بازه مشخص تنظیم شود. بهتر است این افراد از مشاغل شب‌کار، مهمونی‌های شبانه، مصرف کافئین بعد از ۶ عصر و… پرهیز کنند. علاوه‌بر این توصیه شده که قبل از خواب از صفحه‌های نور آبی اجتناب شود.
مدیریت استرس روزانه
همان‌طور که اشاره شد، تنش‌ها و موقعیت‌های استرس‌زا می‌تواند علائم اختلال را تشدید کند. انجام ورزش منظم مانند یوگا و پیاده‌روی و استفاده از تکنیک‌های تنفس قوی می‌تواند بر کنترل استرس موثر باشد. هم‌چنین تکنیک‌هایی مانند استفاده از دفترچه ثبت روزانه خلق یا انجام فعالیت‌های معنادار برای افزایش حس کنترل و عزت نفس نیز در این زمینه موثر خواهد بود.
درمان شناختی-رفتاری (CBT) برای اختلال دوقطبی
CBT برای اختلال دوقطبی یکی از مؤثرترین روش‌های درمان غیردارویی به شمار می‌رود. در این روش ابتدا فرد نسبت به الگوهای فکری مخرب، افکار ویرانگر و رفتارهای محرک فاز شیدایی یا افسردگی آگاه می‌شود. برای مثال باور “من یک شکست‌خورده هستم” یا “در زندگی هدفی ندارم”، شناسایی می‌شود. بعد از این آگاهی فرد به کمک روان‌درمانگر نسبت به بازسازی شناختی و بررسی واقع‌گرایانه باورها اقدام کرده و مهارت‌های حل تعارض را می‌آموزد. این فرایند به مدیریت خلق و کنترل عوامل تشدید کننده اختلال دوقطبی کمک خواهد کرد.
حمایت اجتماعی و خانوادگی
بیماران دوقطبی که از حمایت خانوادگی و دوستانه برخوردارند، کمتر دچار عود و بستری مجدد می‌شوند. آگاهی و همراهی نزدیکان، شانس پیگیری درمان و پایبندی به داروها را افزایش می‌دهد. در ادامه چند راهکار عملی در این زمینه را مشاهده می‌کنید:
- حضور خانواده یا پارتنر در جلسات درمانی
- آموزش اعضای خانواده و نزدیکان درباره علائم هشداردهنده و رفتارهای آسیب‌زا
- همراهی و حمایت خانواده در شرایط بحرانی
- استفاده از اپلیکیشن‌های مانیتورینگ خلق (Mood Tracker)
چک لیست مراقبت از خود برای افراد مبتلا به دوقطبی
حالا که می‌دانید چرا اختلال دو قطبی بدتر می‌شود؟ می‌توانید به کمک چک لیست زیر از بروز آن‌ها تا حد امکان جلوگیری کنید.
- حداقل ۷ ساعت خواب شبانه و بیدار شدن به موقع
- مصرف داروهای طبق تجویز پزشک و در زمان مناسب
- یادداشت خلق به صورت روزانه و ثبت هرگونه افکار یا رفتار جدید
- یادداشت هرگونه عارضه یا تغییرات غیرطبیعی
- شرکت در جلسات درمانی یا مشاوره طبق برنامه‌ریزی
- فعالیت‌های معنادار انجام داده شده برای کنترل بیماری
- تمرین تنفس یا مدیتیشن
- خوردن سه وعده غذای سالم و حداقل ۲۰ دقیقه فعالیت بدنی
- نوشیدن آب کافی و پرهیز از مصرف بی‌رویه کافئین یا مواد محرک دیگر
جمع‌بندی
اختلال دوقطبی با وجود پیچیدگی، قابل کنترل است. با شناخت عوامل تشدیدکننده، پایبندی به درمان و ایجاد سبک زندگی متعادل، بیماران می‌توانند از حملات خلقی شدید جلوگیری کنند. تنظیم بهترین برنامه درمانی و نجات یافتن از نوسانات خلقی تنها با کمک یک متخصص امکان‌پذیر خواهد بود. شما در سامانه نوبت دهی اینترنتی طبیبی نو می‌توانید با بهترین معالجه‌گر در موقعیت مکان نزدیک به خود آشنا شده و به شکل‌های آنلاین، تلفنی یا حضوری مشاوره درمانی دو قطبی را آغاز کرده و از ایشان کمک بگیرید.
علاوه‌بر این که اخذ نوبت در طبیبی نو آسان است، شما می‌توانید سوالات خود را به صورت رایگان با پزشکان مطرح نمایید. برای این کار کافیست سوال و شرایط مدنظر را در پروفایل یکی از پزشکان حوزه مربوطه ثبت کنید تا در زمانی کوتاه یکی از متخصصان فعال در سایت پاسخ شما را به ثبت برسانند.