سرخوشی و افسردگی، ایده‌های جدید و بی‌انگیزگی، خواب‌آلودگی و انرژی زیاد، فکر خودکشی و امید به زندگی؛ این‌ها نشانه‌هایی از دو قطب مختلف در اختلال روانی Bipolar disorder هستند. اختلال روانی دوقطبی افرادی را در سراسر دنیا به خود درگیر کرده و با نوسانات خلقی شدید، چالش‌های زیادی را به وجود می‌آورد. چالش بزرگ اما یکسان نبودن علائم بیماری دوقطبی در زمان‌های مختلف و نیاز به کنترل و درمان دقیق و اصولی است.

طبق تحقیقات اختلال دوقطبی، در سطوح و انواع مختلف، می‌تواند به واسطه عوامل ژنتیکی و مغزی، عوامل محیطی، تروماهای کودکی و… بروز پیدا کند. افزایش آگاهی در این حیطه و مراجعه به موقع به یک متخصص می‌تواند کیفیت زندگی را تا حد زیادی حفظ نماید.

علائم شیدایی و افسردگی در اختلال دو قطبی

از مهم‌ترین علائم بیماری دو قطبی، نوسانات شدید خلق‌وخو به شمار می‌رود. این نوسانات بین دو قطب اصلی یعنی دوره‌های شیدایی (مانیا) و اپیزودهای افسردگی ایجاد می‌شود. هر دوره می‌تواند برای روزها تا ماه‌ها ادامه پیدا کند. این تغییرات می‌توانند زندگی فرد از نظر عملکرد روزمره، روانی و اجتماعی با اختلال همراه کنند. در ادامه به شرایط و علائم اختلال دوقطبی در هر فاز می‌پردازیم:

علائم شیدایی

شاید برخی علائم بیماری دوقطبی در شیدایی را مثبت و سازنده بدانند اما اغلب رفتارهای فرد نامعقول و گاهی خطرناک خواهند بود. اگر علائم زیر شدت یابند، فرد ممکن است دچار توهم یا هذیان شود که در این موارد به بستری احتیاج پیدا می‌کند.

علائم افسردگی

نشانه‌های اختلال دو قطبی در افسردگی معمولا شایع‌تر و طولانی‌تر از دوره‌های شیدایی هستند.

انواع اختلال دو قطبی و تشخیص آن

بیماری روانی دوقطبی، همان‌طور که از نامش پیداست علائم یک شکلی ندارد. در اثر این بیماری اختلالات خلقی یا نوسانات شدیدی بین حالت شیدایی و افسردگی بروز پیدا می‌کند. متخصصان بر اساس شدت، مدت و نوع علائم، این اختلال را به انواع متفاوتی تقسیم‌بندی کرده‌اند. تشخیص بیماری دو قطبی و نوع آن به انتخاب روش درمان کمک زیادی می‌کند. در ادامه انواع اختلال دوقطبی در علم روان‌شناسی بالینی را بررسی می‌کنیم:

اختلال دوقطبی نوع اول (Bipolar I Disorder)

شدیدترین نوع اختلال بی پلار، نوع اول آن است. در این حالت فرد دست کم یک دوره شیدایی کامل را (با یا بدون افسردگی) تجربه می‌کند. فاز مانیا در این مدل به قدری شدید است که عملکرد شغلی، خانوادگی، اجتماعی و فردی را با چالش همراه کرده و در مواردی بستری در بیمارستان تجویز می‌شود.

بیماران Bipolar I دوره‌هایی از افسردگی شدید را نیز تجربه می‌کنند که بین دوره‌های شیدایی قرار می‌گیرد، اما وجود این افسردگی برای تشخیص الزامی نیست؛ فقط وجود یک دوره شیدایی (حداقل یک هفته‌ای) کافی است.

اختلال دوقطبی نوع دوم (Bipolar II Disorder)

نوع دوم اختلال دوقطبی خفیف‌تر از نوع اول است اما کماکان نمی‌توان از تاثیرات آن بر زندگی فرد چشم‌پوشی کرد. تشخیص این مدل با دست کم یک دوره افسردگی اساسی و یک دوره هیپوشیدایی (مانیای خفیف‌تر) انجام می‌شود. در دوره مانیای اختلال نوع ۲، معمولا نیازی به بستری نیست و شیدایی کامل رخ نخواهد داد.

اختلال خلقی سیکلوتایمیک (Cyclothymic Disorder)

علائم بیماری دو قطبی در نوع سیکلوتایمیک خفیف اما مزمن‌تر هستند. این علائم معمولا برای حداقل دو سال (در کودکان و نوجوانان ۱ سال) ادامه پیدا می‌کنند. در واقع هیچ‌کدام از علائم افسردگی شیدایی این افراد به اندازه معیارهای تشخیصی مانیا یا افسردگی نیست اما نوسانات خلقی وجود دارد. کیفیت زندگی این افراد به دلیل مداوم بودن نشانه‌ها پایین است و ممکن است بیماری آن‌ها در آینده به اختلال نوع ۱ یا ۲ تبدیل شود.

اختلال دوقطبی با چرخه‌های سریع (Rapid Cycling)

اگر سرعت و تکرار نوسان‌های خلقی بیشتر باشد، فرد در این دسته قرار می‌گیرد. اگر چهار (یا بیشتر) دوره خلقی در یک سال تجربه شود، چرخه سریع به شمار می‌رود؛ حتی ممکن است فرد در طی یک هفته یا یک روز نوسانات یا اپیزودهای مختلط را تجربه کند. به‌طور معمول درمان بیماری دو قطبی در این حالت پرچالش‌تر است و احتمال خطراتی چون خودکشی بیشتر گزارش می‌شود.

تشخیص اختلال دوقطبی چگونه انجام می‌شود؟

تشخیص اختلال دوقطبی یک فرایند دقیق و چند مرحله‌ای است که معمولاً توسط روان‌پزشک یا روان‌شناس بالینی انجام می‌شود و شامل موارد زیر است:

• مصاحبه بالینی: بررسی علائم خلقی، مدت و شدت، الگوی خواب و انرژی، رفتارهای پرخطر و تمرکز فرد
• شرح حال خانوادگی: بررسی زمینه ژنتیکی، تاریخچه خانوادگی و…
• بررسی‌های روان‌سنجی: به کمک پرسش‌نامه‌های معتبری چون MDQ
• ارزیابی پزشکی مکمل: درخواست آزمایش‌هایی مانند خون یا تیروئید برای بررسی وجود یا عدم وجود بیماری‌هایی با علائم مشابه یا عوارض دارویی
• نظارت بر تغییرات خلقی: بررسی علائم بیمار در چند هفته یا چند ماه برای قطعی شدن تشخیص

عوامل موثر در بروز اختلال دو قطبی

اختلال دوقطبی، مانند بسیاری از بیماری‌های روانی پیچیده، به‌واسطه‌ی ترکیب عوامل مختلف ژنتیکی، زیستی، محیطی و روان‌شناختی به وجود می‌آید. هیچ کدام از این عوامل نمی‌توانند به تنهایی باعث بروز این اختلال شوند و معمولا چند عامل زیر در ایجاد و تشدید آن نقش دارند:

عوامل ژنتیکی (وراثت)

تحقیقات زیادی تاکنون در زمینه تاثیر عوامل ژنتیکی بر بیماری دوقطبی انجام شده است. برای مثال در مطالعه‌ای در سال ۲۰۱۹، پژوهشگران با استفاده از داده‌های دوقلوها و بستگان درجه یک، ۶۰% خطر ابتلا به اختلال دوقطبی را به ژنتیک نسبت دادند. عوامل وراثتی می‌توانند با ایجاد تغییر در ژن‌ها، تنظیم خلق‌وخو، اختلال عملکرد انتقال‌دهنده‌های عصبی (مانند دوپامین یا سروتونین) و… به ایجاد بیماری بیپلار کمک کنند.

استرس‌های شدید و حوادث زندگی

ژنتیک تنها زمینه بروز بیماری را فراهم می‌کند و عوامل محیطی از جمله استرس‌های شدید می‌تواند در بروز قطعی یا تشدید آن نقش مهمی داشته باشند. برخی از موقعیت‌های استرس‌زا و موثر را در ادامه آورده‌ایم:

• از دست دادن عزیزان
• جدایی یا طلاق
• فشارهای مالی شدید
• مهاجرت یا تغییر محیط زندگی
• تجربه خشونت، تجاوز یا سوء استفاده در کودکی

در مطالعه The Impact of Childhood Trauma on Developing Bipolar Disorder نشان داده شد که افرادی که در کودکی در معرض تروما هستند، نه تنها شانس بیشتری برای خطر ابتلا به اختلال دوقطبی دارند بلکه علائم آن‌ها نیز شدیدتر است. شروع زودتر بیماری و پاسخ ضعیف‌تر به درمان نیز از تاثیرات تروماهای کودکی هستند.

مصرف مواد مخدر و الکل

برخی مواد مخدر در فعال‌سازی علائم اختلال دوقطبی پنهان یا تشدید این بیماری موثر هستند. البته بعضی از بیماران با هدف خوددرمانی یا تنظیم احساسات خود به مواد روی می‌آورند اما در نهایت اختلال تشدید می‌یابد. در ادامه به این مواد می‌پردازیم:

• محرک‌ها از جمله آمفتامین یا کوکائین: تشدید علائم شیدایی
• الکل: بهبود موقتی خلق اما تشدید افسردگی و نوسانات خلقی در درازمدت
• داروهای روان‌گردان مانند حشیش و LSD: فعال شدن دوره‌های خلقی

عوامل هورمونی و فیزیولوژیکی

اختلال در عملکرد بعضی از هورمون‌ها نیز بر بروز یا تشدید علائم اختلال دوقطبی موثرند و در ادامه به این امر می‌پردازیم:

• اختلالات تیروئید: پرکاری و به خصوص کم‌کاری تیروئید بر خلق و خو موثر هستند.
• هورمون‌های استرس مانند کورتیزول: سطوح غیرطبیعی این هورمون اختلالات خلقی را تشدید می‌کند
• سیکل‌های خواب و ریتم شبانه‌روزی: اختلالات خواب بر تنظیم خلق و شرایط دوره شیدایی تاثیر دارند.

محیط خانواده و حمایت اجتماعی

حمایت اجتماعی ضعیف یا محیط خانواده پرتنش و روابط ناپایدار می‌توانند احتمال عود اپیزودها و علائم بیماری را افزایش دهند.

چالش‌ها و مشکلات شایع در مبتلایان به اختلال دو قطبی

زندگی با اختلال دوقطبی آسان نیست و فرد در اپیزودهای مختلف با مشکلات متعددی روبه‌رو خواهد شد. در ادامه برخی از شایع‌ترین چالش‌های اختلال دوقطبی را معرفی می‌کنیم:

• ناتوانی در پیش‌بینی نوسانات خلقی و واکنش‌های احساسی
• مشکلات شغلی و از دست دادن فرصت‌های حرفه‌ای
• فاصله گرفتن اطرافیان و مشکلات در روابط اجتماعی
• گرایش به مصرف مواد مخدر و الکل برای حفظ خلق و خو
• برچسب‌های اجتماعی و انگ بیماری روانی

برای آشنایی بیشتر با چالش‌های بیماران دوقطبی پیشنهاد می‌کنیم داستان تریسی را مطالعه کنید.

روش‌های درمان اختلال دو قطبی

مطابق نوشته سایت ContemporaryCare: “اختلال دوقطبی نیاز به مدیریت طولانی مدت دارد. اگرچه هیچ درمانی برای اختلال دوقطبی وجود ندارد، اما درمان‌های موثری برای مدیریت علائم، جلوگیری از عود و بهبود کیفیت زندگی در دسترس است. یک برنامه درمانی جامع معمولاً شامل ترکیبی از دارو، روان درمانی و اصلاح سبک زندگی می‌شود.”

در ادامه هر یک را زیر ذره‌بین خواهیم گذاشت:

دارو درمانی

داروها نقش محوری در مدیریت اختلال دوقطبی دارند و مهم‌ترین آن‌ها را در جدول زیر آورده‌ایم:

روان درمانی

افزایش خودآگاهی، کنترل علائم و پیشگیری از عود اختلال دوقطبی از مزایای بهره‌مندی از روان‌درمانی به شمار می‌رود. انواع مهم این حوزه در زیر آمده است:

• درمان شناختی-رفتاری (CBT): شناسایی و اصلاح الگوهای فکری و رفتارهای منفی
• درمان بین‌فردی و ریتم‌های اجتماعی (IPSRT): تثبیت الگوهای خواب، تغذیه و روابط اجتماعی
• درمان‌های خانواده محور

روش‌های نوین و مکمل درمانی

برخی تکنیک‌های نوظهور نیز در روند درمان استفاده می‌شوند که شامل موارد زیر هستند:

• تحریک مغناطیسی مغز (rTMS): درمان افسردگی‌های مقاوم به دارو
• الکتروشوک درمانی (ECT): درمان افکار خودکشی شدید یا افسردگی‌های عمیق

پیشگیری از بروز علائم و کاهش خطرات خودکشی

اقدامات زیر کمک می‌کند تا از تشدید علائم تا حد زیادی جلوگیری شود:

• تشخیص زودهنگام
• پایبندی به درمان دارویی
• درمان روان‌شناختی مداوم
• پرهیز از الکل و مواد مخدر
• آموزش خانواده‌های
• مراجعه به مراکز کمکی

در ایران، شماره اورژانس اجتماعی ۱۲۳ و خط مشاوره روانشناسی ۱۴۸۰ است.

نتیجه‌گیری

شما بیماری دوقطبی را می‌توانید به کمک یک روان‌درمانگر کنترل نمایید و باید از هرگونه خوددرمانی پرهیز کنید. برای رزرو وقت مشاوره با بهترین پزشکان ناحیه زندگی خود، می‌توانید از خدمات نوبت‌دهی سامانه طبیبی نو بهره‌مند شوید. این مشاوره می‌تواند به صورت آنلاین، تلفنی یا حضوری و حتی طرح پرسش رایگان از پزشکان انجام شود.