پیوند مغز استخوان چیست؟

پیوند مغز استخوان در واقع پیوند سلول‌های بنیادی برای درمان برخی از بیماری‌ها نظیر سرطان خون می‌باشد. در این روش مغز استخوان آسیب دیده با سلول‌های بنیادی سالم جایگزین می‌شود.

سلول‌های بنیادین در بدن وظیفه التیام بافت‌های آسیب دیده را بر عهده دارند. علاوه بر آن این سلول‌ها در تعدیل سیستم ایمنی و توانمندی آن برای مقابله با بیماری‌ها کمک می‌کنند. در سال‌های اخیر با افزایش تعداد بیماران نیازمند به پیوند مغز استخوان مواجه هستیم.

بیماران مبتلا به انواع سرطان و مشکلات خونی برای بهبود به این پیوند نیاز دارند. اما برای افزایش درصد موفقیت پیوند سلول‌های بنیادی باید آگاهی کامل از مراقبت‌ها و عوارض احتمالی آن داشت. این پیوند به دو شیوه اتولوگ و آلوژنیک انجام می‌شود و به بهبود وضعیت بیماران کمک زیادی می‌کند.

بعد از ارزیابی اولیه و جمع آوری سلول‌های بنیادی فرآیند پیوند و تزریق آن به بیمار آغاز می‌شود. تهوع، خستگی و عفونت از عوارض کوتاه مدت این پیوند به شمار می‌روند. رد پیوند یا GVHD و آسیب به اندام‌ها نیز از عوارض احتمالی بلند مدت پیوند سلول‌های بنیادی است.

برای کسب اطلاعات تکمیلی درباره این پیوند و مراقبت‌های مورد نیاز آن با ما در ادامه این مقاله همراه باشید.

پیوند مغز استخوان چیست و چگونه انجام می‌شود؟

این پیوند نوعی شیوه جایگزینی برای مغز استخوان‌های آسیب دیده به شمار می‌رود. مغز استخوان به دلایل مختلفی از جمله بیماری‌ها، شیمی درمانی یا عفونت از بین رفته و آسیب می‌بیند.

تعریف علمی پیوند مغز استخوان

مغز استخوان متشکل از سلول‌های بنیادی است که کار تولید سلول‌های خونی را بر عهده دارند. با پیوند سلول‌های بنیادی امکان تولید سلول‌های خونی جدید فراهم می‌شود. مغز استخوان بافتی نرم و اسفنجی دارد و محل تولید و ذخیره اکثر سلول‌های خون بدن است.

سلول‌های بنیادی دارای انواع مختلفی هستند که ابتدایی‌ترین نوع آن سلول بنیادی پرتوان نام دارد. این سلول‌ها قادر هستند سلول‌هایی مشابه خود را تولید کنند. از این رو برای بازسازی بافت‌های مختلف در بدن انسان ضروری می‌باشند. همچنین می‌توانند چند نوع سلول بنیادی بالغ‌تر از خود را نیز تولید کنند.

توضیح تفاوت بین پیوند اتولوگ و آلوژنیک

پیوند مغز استخوان به دو شیوه مختلف اعم از اتولوگ و آلوژنیک انجام می‌شود. تفاوت این دو روش پیوند در اهدا کننده سلول‌های بنیادی است. اگر سلول‌های بنیادی جایگزین از بدن بیمار جمع آوری شود با پیوند اتولوگ روبه‌رو هستیم.

البته این شیوه ریسک‌هایی نظیر اختلاط سلول‌های بنیادی آسیب دیده با سالم دارد. گاهی نیز شرایط بیمار به نحوی است که امکان جمع آوری سلول‌های بنیادین سالم وجود دارد. در این وضعیت از فرد دیگری به عنوان اهدا کننده کمک می‌گیرند.

هرچه این فرد نزدیکی ژنتیکی بیشتری با بیمار داشته باشد شانس موفقیت پیوند بیشتر می‌شود. خواهر و برادر بیمار از بهترینگزینه‌ها برای اهدای مغز استخوان محسوب می‌شوند.

معرفی پیوند خون بند ناف

یکی دیگر از منابع مهم سلول‌های بنیادی خون بند ناف است که می‌توان بعد از زایمان جمع کرد. برخی از والدین این خون را ذخیره یا اهدا می‌کنند تا از آن در شرایط ضروری استفاده شود.

چرا که در خون بند ناف سلول‌های بنیادی بسیار ارزشمند و قوی وجود دارد. البته چون مقدار خون بند ناف کم است بیشتر برای پیوند مغز استخوان کودکان یا بزرگسالان با جثه کوچک استفاده می‌گردد.

بررسی فرآیند جمع آوری سلول های بنیادین و روش های انجام پیوند

پروسه جمع‌ آوری سلول‌های بنیادی بسته ره روش پیوند کمی متفاوت است. اگر از خود بیمار سلول‌های بنیادی جمع شود، نیاز به انجام دوره‌هایی شیمی درمانی با دوز بالا است.

این کار قبل از جمع آوری سلول‌های بنیادی با هدف از بین بردن اکثر سلول‌های سرطانی انجام می‌گیرد. اگر اهدا کننده فرد دیگری باشد باید آزمایشات متعددی برای ارزیابی اولیه وضعیت سلامت وی انجام شود. آزمایش هپاتیت و HIV از جمله این آزمایشات هستند.

جمع آوری سلول‌های بنیادی چند روز طول می‌کشد و در چند مرحله مختلف انجام می‌شود. داروهایی نیز برای افزایش تعداد این سلول‌ها از چند روز قبل از جمع آوری به فرد تزریق خواهد شد.

پیوند مغز استخوان برای چه بیماری‌هایی استفاده می‌شود؟

سلول‌های بنیادی در واقع سلول‌هایی تمایز نیافته هستد که می‌توانند به انواع مختلف سلول‌ها در بدن تبدیل شوند. از این برای درمان بسیاری از بیمای‌ها از جمله انواعی از سرطان‌ها به کار می‌رود. این روش از بهترین متدهای درمانی در همه جهان است که به بهبود وضعیت بیماران کمک زیادی می‌کند.

سرطان‌های خونی

یکی از مهم‌ترین روش‌های درمان انواع سرطان خون پیوند سلول‌های بنیادی می‌باشد. در این روش با بازسازی مغز استخوان، سلول‌های ناسالم را جایگزین می‌کنند.

در نتیجه شانس بیماران برای بهبود و افزایش طول عمر افزایش چشمگیری پیدا می‌کند. از جمله انواع سرطان‌های خونی که با این پیوند درمان می‌شوند عبارتند از:

• لوسمی
• مولتیپل میلوما
• سندروم لنفوبلاستیک حاد
• لنفوم هوچکین و لنفوم غیر هوچکین
• میلوفیبروز و پلی سیتمی ورا

اختلالات خونی

منظور از اختلالات خونی بیماری است که در آن عملکرد طبیعی اجزای خون مختل شود. پزشکان با جایگزین کردن سلول‌های آسیب دیده بنیادی به بازیابی عملکرد خون در بدن بیمار کمک می‌کنند. پیوند مغز استخوان در بیماران مبتلا به:

• کم خونی آپلاستیک
• کم خونی داسی شکل
• تالاسمی

کمک می‌کند سلول‌های خونی سالمی داشته باشند و عوارض بیماری کاهش یابد. درمان این بیماری‌ها از جمله درمان کم خونی آپلاستیک با جایگزین سلول‌های بنیادی شانس بهبود را افزایش می‌دهد.

بیماری‌های نقص سیستم ایمنی و متابولیکی

نقص سیستم ایمنی بدن در دو نوع نقص ایمنی مرکب شدید و سندروم ویسکوت آلدریچ وجود دارد. نقص ایمنی مرکب شدید از اختلالاتی است که در بدو تولد مشاهدهمی‌شود و با پیوند سلول‌های بنیادی بهبود می‌یابد.

اما سندروم ویسکوت آلدریچ اختلال وراثتی سیستم ایمنی است که شیوع کمی دارد. بیماری متابولیک نیز از جمله بیماری‌های بسیار نادر است که با پیوند سلول بنیادی بهبود می‌یابد.

مراحل انجام پیوند مغز استخوان

 پیوند سلول‌های بنیادی پیچیدگی و چالش‌های زیادی را به همراه دارد. برای انجام موفقیت آمیز این پیوند مراحل پیوند مغز استخوان باید به دقت طی شود.

ارزیابی اولیه

ارزیابی‌های اولیه برای انجام پیوند از اهمیت زیادی برخوردار است. در این مرحله هم بیمار و هم اهدا کننده مغز استخوان مورد بررسی و آزمایشات متعددی قرار می‌گیرند.

آزمایشات ژنتیکی و HLA برای پیدا کردن بهترین اهدا کننده در این مرحله از کار پیوند انجام می‌شود. در ارزیابی اولیه شیوه و شرایط پیوند نیز توسط متخصص مغز و اعصاب به طور دقیق تعیین خواهد شد.

جمع آوری سلول‌های بنیادی

در گام بعدی باید سلول‌های بنیادی و مغز استخوان برای تزریق به بیمار جمع آوری شود..

پزشک با در نظر گرفتن شرایط منبع سلول‌های بنیادی را از مغز استخوان یا خون محیطی استخراج می‌کند. شیوه جمع آوری سلول‌های بنیادی عبارتند از:

• جمع آوری سلول‌های بنیادی از خون محیطی: در این شیوه مستقیما از خون سلول‌های بنیادی را جمع آوری و سپس ذخیره می‌کنند. پزشک یک کاتتر وریدی را رگ فرد اهدا کننده فرو می‌کند. خونی که از بدن اهدا کننده خارج می‌کند را در یک دستگاه مخصوص قرار می‌دهد این دستگاه در عرض ۲ تا ۴ ساعت سلول‌های بنیادی را از خون جدا می‌کند. ممکن است لازم باشد این فرایند چند بار انجام شود تا مقدار کافی سلول بنیادی جمع شود.
• جمع آوری سلول بنیادی از مغز استخوان: برداشت سلول بنیادی از مغز استخوان پروسه پیچیده‌ای دارد و باید در اتاق عمل انجام شود. پزشک متخصص از یم سوزن مخصوص از استخوان ران یا لگن مغز استخوان را استخراج می‌کند. این فرایند در حدود ۱ تا ۲ ساعت زمان می‌برد و عوارض چندانی ندارد.

آماده سازی بیمار

قبل از تزریق سلول‌های بنیادی لازم است بیماری برای انجام پیوند آماده شود. در آماده سازی قبل پیوند مغز استخوان شیمی درمانی یا پرتو درمانی انجام می‌شود.

این کار با هدف کاهش حداکثری تعداد سلول‌ها سرطانی در بدن بیمار انجام می‌شود.

فرایند پیوند و تزریق سلول های بنیادی

بعد از پایان دوره شیمی درمانی یا پرتو درمانی زمان دقیق تزریق سلول‌های بنیادی تعیین می‌گردد. در این مرحله سلول‌های بنیادی جمع شده را از حالت فریز خارج می‌کنند.

سپس با یک لوله وریدی به بدن بیمار تزریق کرده و منتقل می‌کنند. این کار دردی به همراه ندارد و شبیه به فرآیند انتقال خون است. این مرحله از پیوند سلول‌های بنیادی در حدود ۱ الی ۵ ساعت زمان می‌برد.

دوره نقاهت و مراقبت‌های بعد از پیوند

بعد از تزریق سلول‌های بنیادی بیمار باید مدتی در محیط ایزوله بیمارستانی قرار داشته باشد. بعد از ترخیص و مراجعه به منزل هم توصیه می‌شود در قرنطینه خانگی به سر برد.

با مشاهده هرگونه علائم هشدار فورا با پزشک تماس گرفته و وی را مطلع کنید. مراقبت‌های لازم در دوره نقاهت بعد از پیوند در موفقیت درمان نقش مهمی ایفا می‌کند. بنابراین باید همه توصیه‌های متخصص مغز و اعصاب خوب در تهران درباره دوران بعد از پیوند را رعایت نمایید.

عوارض پیوند مغز استخوان و نحوه مدیریت آن‌ها

تزریق سلول‌های بنیادی عوارض و مخاطراتی را نیز به همراه دارد که باید در نظر گرفت. بعضی از این عارضه‌ها در مدت کوتاهی بعد از پیوند بروز پیدا می‌کنند. اما عارضه‌های بلند مدتی نیز برای پیوند مغز استخوان وجود دارد.

عوارض کوتاه مدت

از جمله مهم‌ترین عوارض زودهنگام پیوند سلول‌های بنیادی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• درد و التهاب دهان و گلو
• حالت تهوع و استفراغ
• عفونت
• خونریزی
• کم خونی
• خستگی شدید
• کاهش پلاکت

در صورت تشدید علائم کوتاه مدت حتما با متخصص مغز و اعصاب کرج مشورت کنید.

عوارض بلند مدت

عوارض پیوند مغز استخوان محدود به عارضه‌های کوتاه مدت نیست. بیماری پیوند علیه میزبان (GVHD) و نارسایی مغز استخوان از مشکلات بعد از پیوند هستند. همچنین امکان آسیب به اندام‌های مختلف نظیر ریه و کبد بعد از پیوند مغز استخوان وجود دارد.

شیمی درمانی و پرتو درمانی‌هایی که قبل از پیوند انجام می‌گیرد نیز عارضه‌هایی به همراه دارند. رعایت نکات بهداشتی و شرایط قرنطینه در کاهش خطر عفونت بعد از پیوند اهمیت زیادی دارد.

مراقبت‌های بعد از پیوند مغز استخوان و نکات حیاتی

بعد از پیوند سلول‌های بنیادی داروهایی برای سرکوب سیستم ایمنی تجویز می‌شود. داروهای بعد از پیوند شانس پذیرش مغز استخوان جایگزین را بالا می‌برند. از دیگر مراقبت‌های بعد از پیوند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• رژیم غذایی مناسب و پرهیز از مصرف خوراکی‌های خام در کنار مصرف غذاهای غنی از آهن و پروتئین
• انجام ورزش و فعالیت بدنی مناسب برای تقویت قدرت بدن
• رعایت و حفظ بهداشت فردی برای پیشگیری از عفونت‌های بعد از پیوند

برای داشتن بهترین رژیم غذایی برای دوران بعد از پیوند می‌توانید از متخصص تغذیه کمک بگیرید.

میزان موفقیت پیوند مغز استخوان و عوا تاثیرگذار

فاکتورهای متعددی روی شانس موفقیت پیوند اثرگذار هستند که عبارتند از:

• سن بیمار: هرچه سن بیمار کمتر باشد شانس بیشتری برای موفقیت این روش درمان دارد.
• نوع بیماری و میزان وخامت آن نیز از دیگر عوامل موثر روی درصد موفقیت پیوند است.
• در پیوند اتولوگ به دلیل سازگاری بیشتر سلول‌های بنیادی شانس موفقیت بالاتر است. اما در پیوند آلوژنیک احتمال پیوند بر علیه میزبان بیشتر است. با این همه بیمارانی که مبتلا به مشکلات نقص سیستم ایمنی هستند نمی‌توانند از روش اتولوگ استفاده کنند.

در جدول زیر درصد موفقیت پیوند مغز استخوان در داخل و خارج از کشور را مشاهده می‌کنید.

نتیجه‌گیری

یکی از درمان‌های رایج و موثر برای بیماری‌هایی مانند سرطان خون و اختلالات خونی پیوند مغز استخوان است. در این روش درمان سلول‌های بنیادی آسیب دیده با سلول‌های سالم جایگزین می‌شوند تا عملکرد بهتری داشته باشند. این سلول‌ها را هم از بدن بیمار و هم از فرد دیگری به عنوان اهدا کننده دریافت می‌کنند.

هر کدام از این دو روش پیوند ریسک‌ها و عوارض مخصوص به خود را دارند. خستگی و حالت تهوع و سردرد از عوارض کوتاه مدت پیوند سلول‌های بنیادی محسوب می‌گردد.

اما عوارض بلند مدت و جدی‌تری نظیر رد پیوند و آسیب به ارگان‌های داخلای مثل ریه هم محتمل است. رعایت بهداشت فردی و مصرف به موقع داروهای تجویزی شانس موفقیت پیوند را به طور محسوسی افزایش می‌دهد.

برای کسب اطلاعات بیشتر و دریافت پاسخ سوالات خود با پزشکان سایت طبیبی نو به صورت آنلاین مشورت کند. همچنین امکان رزرو وقت مشاوره و ویزیت از طریق این وب سایت برای کاربران وجود دارد.

در این محتوا از مطالب سایت www.mayoclinic.org استفاده شده است.